‘De ‘Nederlandse identiteit’ wordt bedreigd.’ Dat was een terugkerende stelling tijdens de verkiezingsdebatten. De burgers zouden zich grote zorgen maken over het verval van ‘Nederlandse normen en waarden’. Die zouden bedreigd worden door het mislukken van de ‘multiculturele samenleving’ en van de ‘integratie’ van migranten. Politici haasten zich om te benadrukken dat ze de zorgen van de kiezers serieus nemen. Gezien deze nationalistische insteek van het debat is hun enig mogelijke remedie: het verdedigen van de nationale identiteit.
Tendentieus en gevaarlijk: iedere politicus onderschrijft de redenering
Deze insteek is tendentieus en gevaarlijk om een aantal redenen. Allereerst is er niets ‘Nederlands’ aan de waarden en normen die als voorbeelden genoemd worden, zoals gelijkheid voor mannen en vrouwen of voor heteroseksuele en homoseksuele mensen. Het gaat hier om universele waarden die zijn vastgelegd in universele verklaringen van mensenrechten. Elke poging om vast te stellen wat die Nederlandse waarden en normen dan wel zouden zijn, leidt onvermijdelijk tot vaak hilarische vragen die migranten moeten beantwoorden bij hun inburgeringsexamen.
Dat neemt niet weg dat er onvrede is bij burgers. Door die onvrede te benoemen als zorgen om waarden en normen en migranten vervolgens te definiëren als mensen die er andere of zelfs tegenstrijdige waarden en normen op na zouden houden, wek je de suggestie dat de onvrede van burgers het gevolg is van migratie.
In debatten onderschrijft vrijwel elke politicus deze redenering. De een kiest een gematigde variant door te stellen dat het ‘opvangvermogen’ van de bevolking voor vluchtelingen beperkt zou zijn. Een ander benoemt migranten als een bedreiging voor ‘onze’ manier van leven. Een derde gaat grenzen verheerlijken.
Nationalisme helpt de Nederlands vrachtwagenchauffeurs juist niet
Dat is regelrecht misleidend. Neem bijvoorbeeld de Nederlandse vrachtwagenchauffeurs die zich terecht zorgen maken om hun baan. Zij dreigen echter niet brodeloos te worden vanwege hun Poolse collega’s, maar vanwege loondumping. Die loondumping wordt mogelijk gemaakt door onvoldoende Europese arbeidswetgeving die ook nog eens onvoldoende wordt gehandhaafd.
Nationalisme, oftewel het verdedigen van de ‘nationale identiteit’, vormt hier niet de oplossing maar het probleem omdat het dergelijke Europese wetgeving in de weg staat. Op dezelfde manier frustreert nationalisme Europese samenwerking bij het oplossen van de vluchtelingenproblematiek of bij de bestrijding van terrorisme.
Migranten zouden een andere cultuur hebben
De koppeling van verval van waarden en normen aan migratie is het gevolg van een historische fout die de politiek in de jaren tachtig van de vorige eeuw heeft gemaakt. Migranten werden toen gedefinieerd als mensen die andere culturen zouden belichamen.
Die misvatting heeft eerst aanleiding gegeven tot ideeën over een vermeende multiculturele samenleving, nu soms superdiversity genoemd. Diezelfde misvatting is vervolgens de grondslag gaan vormen voor het monocultureel integratiebeleid sinds de eeuwwisseling.
Onderzoeken tonen: cultuurverschillen doen er nauwelijks toe
Die misvatting leidt herhaaldelijk tot problemen. Onze onderzoeken in het onderwijs en op de arbeidsmarkt laten keer op keer zien dat cultuurverschillen er nauwelijks toe doen. Mensen met verschillende achtergronden werken prima met elkaar samen als ze door politiek en media met rust worden gelaten.
Het gaat pas mis als collega’s en studenten de verhalen vanuit de politiek en media over cultuurverschillen en nationale identiteiten oppakken. Dan ontstaan er conflicten en komt er een polarisatie tussen mensen met en zonder een migratieachtergrond op gang. Die polarisatie leidt ertoe dat mensen met en zonder een migratieachtergrond zich daadwerkelijk anders gaan gedragen en anders gaan denken.
Media en politiek zwengelen polarisatie aan
Het zijn niet cultuurverschillen die tot conflicten en polarisatie leiden, maar andersom. Het zijn de door media en politiek aangezwengelde conflicten in de klas en op het werk die studenten en collega’s ertoe aanzetten om ter plekke cultuurverschillen uit te vinden en zich ernaar te gedragen.
In Ethnic Groups and Boundaries. The Social Organisation of Cultural Difference (Illinois: Waveland Press) benoemde Fredrik Barth dit process al in 1969 als boundary constructions, waarbij mensen allerlei argumenten en vermeende waarden en normen verzinnen om het verschil met anderen maar geloofwaardig te maken. In Ethnicity Without Groups (Cambridge [Mass.]: Harvard University Press, 2004) maakt Rogers Brubaker duidelijk dat dergelijke processen veelal door politieke avonturiers worden aangezwengeld.
Politici zijn net zo geloofwaardig als de Siciliaanse maffia
Politici en media hebben aldus zelf de zorgen van de burgers gecreëerd waarvan ze nu beweren dat ze die serieus nemen. Ze zijn daarin net zo geloofwaardig als de zorgen van de Siciliaanse mafia over de veiligheid van lokale ondernemers en burgers, om vervolgens beschermingsgeld te vragen.
Die, door de politiek aangezwengelde, polarisatie in de samenleving brengt allerlei ongewenste processen op gang. Zo moeten sollicitanten met een migratieachtergrond zich veelal dubbel bewijzen. Ze moeten niet alleen laten zien geschikt te zijn voor de functie maar ook nog eens dat ze goed ‘geïntegreerd’ zijn. Dat zet hen op achterstand.
De polarisatie maakt migranten onzeker
Deze polarisatie maakt die migranten onzeker, waardoor ze minder succesvol zijn in netwerken en in het profileren van hun communicatieve vaardigheden, wat vervolgens hun loopbaan remt. Volgens de misvatting wordt dat dan weer geweten aan onvoldoende beheersing van de Nederlandse taal en hun ‘bescheidenheid’ vanwege hun cultuur van herkomst.
Dat is dan weer aanleiding voor de politiek om de integratie-eisen nog verder op te schroeven. Zo gaan we van kwaad naar erger. Het leidt er ook toe dat een medewerkster met een Surinaamse achtergrond te horen krijgt van haar collega’s, nadat ze gesolliciteerd had op een leidinggevende functie: ‘Dat jouw soort mensen het lef heeft om op een dergelijke functie te solliciteren!’
Polarisatie verklaart ook asociaal gedrag van sommige migranten
Het is diezelfde polarisatie die verklaart dat sommige migranten asociaal gedrag tegen vrouwen en homoseksuelen vertonen als provocatie. Het is diezelfde polarisatie die sommige mensen met een migratieachtergrond ertoe aanzet om het sinterklaasfeest te verstieren en Zwarte Piet ‘zwart’ te maken. Ze weten dat een aantijging van racisme, gezien de geschiedenis van dit land, hard aankomt.
Racismetheorieën uit andere delen van de wereld worden er met de haren bijgesleept om de positie in de maatschappelijke polarisatie maar te versterken, waarbij de woordvoerders bij regelmaat zelf in racistische uitspraken vervallen. Sommigen radicaliseren nog verder. De verhalen uit de politiek en media over vermeende cultuurverschillen worden zo een self-fulfilling prophesy.
Er is een gelijkenis met het nationalisme van Milošević
De geschiedenis herhaalt zich nooit, dus elke historische vergelijking gaat per definitie mank. Dat neemt echter niet weg dat er gelijkenissen zijn met eerdere ontwikkelingen. Het opkloppen van nationalisme om electorale redenen kennen we van Slobodan Milošević.
Nederlandse blauwhelmen stonden erbij en keken ernaar toen de gevolgen ervan zich voltrokken in Srebrenica. Het escaleren van het diplomatieke conflict onlangs tussen de Nederlandse en Turkse regeringen kan niet los worden gezien van aankomende verkiezingen in beide landen.
Wilders en Baudet over de elite: dat lijkt op dolkstootlegende
Pragmatische en geruisloze oplossingen lagen immers voor de hand. De verhalen van Geert Wilders en Thierry Baudet over een elite die het volk zou hebben verraden in opdracht van buitenlandse mogendheden en zou hebben opgezadeld met een onwelgevallige minderheid, komen evenmin uit de lucht vallen. Die lijken op de dolkstootlegende in het Duitsland van de jaren twintig van de vorige eeuw.
Duitsland zou de oorlog hebben verloren omdat de Duitse elite, achter de rug van de Wehrmacht om en in opdracht van buitenlandse mogendheden, gemene zaak met de geallieerden zou hebben gemaakt. De nazi’s hebben hier effectief gebruik van gemaakt.
Form voor Democratie gebruikt trucs van Goebbels
Het Forum voor Democratie spreekt de vurige wens uit om politieke tegenstanders ‘kapot te maken’ en instellingen als de NPO en de wetenschap te ‘zuiveren’. Het stuurt zijn internettrollen op tegenstanders af om hen persoonlijk aan te vallen, zoals de nazi’s hun eigen knokploegen anoniem erop uit stuurden.
Het Forum haalt retorische trucs van Joseph Goebbels van stal om angst tegen migranten te zaaien. Waar blijft de rechtsstaat, vraag je je af. Maar ook gevestigde partijen bedienen zich veelvuldig van wat tegenwoordig ‘alternatieve feiten’ wordt genoemd. Sommige collega’s blijken helaas vaak als hofleverancier van die ‘alternatieve feiten’ te fungeren.
Oorlog en etnische zuivering zijn het eindstation
Laten we enkele studies aanhalen die de gevolgen van dergelijk nationalisme schetsen. In zijn boek Waves of War: Nationalism, State Formation, and Ethnic Exclusion in the Modern World (Cambridge: Cambridge University Press, 2013) laat Andreas Wimmer zien dat vrijwel overal en altijd oorlog de logische en praktische uitkomst ervan is.
In zijn boek The Dark Side of Democracy: Explaining Ethnic Cleansing (Cambridge: Cambridge University Press, 2005) wijst Michael Mann op etnische zuiveringen als gevolg van dit nationalisme. Sommige van de kenmerken van de beginfases van etnische zuiveringen die hij beschrijft vertonen gelijkenis met hedendaagse ontwikkelingen.
Oorlog en etnische zuiveringen staan vrijwel altijd op het eindstation van dit nationalisme te wachten.
Hans Siebers is universitair hoofddocent aan de Tilburg University.
Foto: passer-by (Flickr.com)