Als ervaringsdeskundige in de ‘vroegsignalering van schulden’ kom ik bij honderden mensen thuis. We zitten dan op de bank of aan de eettafel en praten over de problemen die mensen ervaren. Dat gaat lang niet altijd over schulden. Waar de een met de brief van de deurwaarder in zijn maag zit, kan een ander kampen met zijn verdriet over het verlies van een naaste of met problemen op het werk. Niet zelden versterkt het een het ander.
Schulden kunnen snel oplopen
Mijn ervaring is dat mensen met schulden meestal met een of meer schuldeisers contact zoeken over de regeling van betalingsachterstanden. Soms is de gekozen uitweg echter niet afdoende, soms komt het helemaal niet tot een oplossing. Dat komt mede doordat schuldeisers soms te weinig oog hebben voor de situatie van de schuldenaar. Sterker nog, geregeld oefenen zij druk uit op mensen om snel te betalen.
In het begin krijgen schuldenaren vooral te maken met verhogingen van het oorspronkelijk verschuldigde bedrag, als boete op het in gebreke blijven. Een deel van de mensen met schulden lukt het na verloop van tijd om alsnog een oplossing te vinden, een ander deel niet. Als het niet lukt om een regeling te treffen, neemt de stress in een gezin toe. Vooral als de boetes zich opstapelen en het steeds moeilijker wordt om een regeling te treffen die nog past bij iemands mogelijkheden en omstandigheden.
‘In de praktijk zie ik vaak dat mensen een regeling hebben afgesproken die niet past bij hun mogelijkheden. Er is geen rekening gehouden met sparen voor reserves en toekomstige uitgaven. Regelmatig wordt de regeling opgedrongen terwijl het totaal niet realistisch is. Het gevolg is dat mensen andere schulden maken of dat ze alsnog niet betalen. Hierdoor ontstaat ten onrechte een beeld dat deze mensen zich niet aan afspraken willen houden. Voor de inwoner voelt dit als falen, en dat doet eigenwaarde en zelfvertrouwen geen goed.’
Het overzicht raakt zoek
Wanneer het niet lukt om een regeling te treffen of aan de afspraken te voldoen, groeien de problemen. Er ontstaan nieuwe schulden doordat het ene gat gevuld wordt met het andere en er volgen maatregelen, zoals het opleggen van incassokosten en deurwaarderskosten en stopzetting van het verzekerings- of energiecontract. De stress stijgt zozeer dat mensen het overzicht verliezen. Ze kiezen er steeds sneller voor om de meest urgente schuld af te lossen, terwijl ondertussen de totale schuld alleen maar groeit.
‘Een schuldenaar die er ondanks alle stress in geslaagd was om overzicht te houden, had alles op een rij gezet. Ze had berekend dat zij al haar schulden in 15 maanden kon aflossen. De reactie van de schuldeiser op haar uitleg en voorstel was ontluisterend; ze moest haar schuld in drie termijnen aflossen, anders zou er afsluiting van energie volgen. Er was geen keuze; door een keer de huurbetaling over te slaan, lukte het om de problemen tijdelijk op te lossen. De problemen namen toe en daarmee steeg de stress.’
Als het niet lukt om tot een oplossing te komen, slaat de paniek onherroepelijk toe. Ook is er schaamte als mensen zich niet aan de gemaakte afspraken kunnen houden. Je huur betalen, is niet verstandig, maar als de nood hoog is, maakt ook een mens rare sprongen. De huur is een hoog bedrag waarmee je immers in één klap tijdelijk veel andere dingen kan oplossen. Door de combinatie van stress en schaamte lukt het niet meer om helder te denken; daar kun je niets aan doen. De gedachte ‘dat los ik later wel op’ zorgt ervoor dat mensen steeds verder in de problemen komen. Post wordt steeds minder vaak geopend, de deur blijft dicht en de telefoon onbeantwoord. De situatie escaleert en de oplossing lijkt voorgoed uit zicht te verdwijnen.
De kop in het zand steken lijkt de enige uitweg
Wie in beslag wordt genomen door zijn schulden, voelt zich onmachtig en is neerslachtig. Slechts door alles zoveel mogelijk te negeren, blijft iemand op de been. Maar ondertussen lopen de invorderingsprocedures en komt beslaglegging op inkomen, auto, banksaldo of inboedel steeds dichterbij.
‘De keuze waarvoor mensen gesteld worden, is onmogelijk. Vanwege beslag op inkomen is er geen ruimte om andere schulden af te lossen. Een autoverzekering wordt stopgezet zolang deze niet volledig is betaald. Zonder auto kun je niet naar je werk en heb je nog minder inkomen. Wat kun je doen? Onverzekerd rondrijden of toch maar wéér de huur niet betalen? Uiteindelijk wordt er gekozen om de huur weer niet te betalen. De huurachterstand stijgt, maar ook de schaamte omdat het almaar niet lukt om de problemen op te lossen.’
Door almaar stijgende schulden en toenemende druk raak je steeds verder verwijderd van een reële oplossing. De gevolgen hiervan zijn enorm. De psychische druk leidt ertoe dat je vrijwel niet meer in staat bent om rationeel en overzichtelijk te reageren. In plaats daarvan word je agressief, defensief, gelaten of vaak zelfs totaal apathisch. Desondanks word je als schuldenaar aangesproken alsof je grip hebt op je eigen situatie. De kloof met de schuldeisers groeit en het uiterste middel om de impasse te doorbreken, dreigt te worden ingezet: afsluiting van water en energie en uithuiszetting.
De schulden worden steeds problematischer
Die steeds reëlere dreiging leidt tot nog meer noodsprongen. Maar uitstel kan niet voorkomen dat de schulden op den duur alleen nog problematischer worden.
‘Als hulpverlener kreeg ik regelmatig te maken met deurwaarders die door de woningbouwvereniging waren ingezet. Het contact bij het zoeken naar een oplossing of vragen om uitstel verloopt soms soepel, maar regelmatig ook erg stroef. Argumenten als “Mijnheer is niet te vertrouwen” of “Mevrouw houdt zich niet aan de afspraken” kwam ik zeer regelmatig tegen. Een oordeel, niet gebaseerd op werkelijk inzicht in de situatie van de inwoner. De inwoner voelt zich onbegrepen en schuldig, dit versterkt de negatieve psychische druk die ervaren wordt.’
Tot slot is er de rechtszaak. Zelfs als de schuldenaar op de zitting aanwezig is, blijkt er weinig oog voor diens situatie. Hij wordt aangesproken op zijn gedrag, dat hij zich niet houdt aan de gemaakte afspraken en niet reageert op brieven. Maar het eigenlijke verhaal achter het hoe en waarom van zijn betalingsachterstanden is geen onderwerp van gesprek. Ook de wil om alsnog tot een oplossing te komen, is meestal niet voldoende om een voor de schuldenaar nadelig vonnis af te wenden. Vaak geeft de verhuurder hem nog één kans: alles in één keer betalen; zo niet, dan volgt uithuiszetting.
‘In de praktijk heb ik meerdere zittingen bijgewoond. Als de bewoner de huurschuld niet betwist dan heeft hij weinig kans. Het vonnis wordt geveld, ook al betoogt degene met schulden dat hij altijd bereid is geweest om tot een regeling te komen maar dat de eisen van de deurwaarder en woningbouw niet haalbaar waren. Zelfs het feit dat hulpverlening is ingeschakeld, verandert hier vaak weinig aan.’
Sociale benadering helpt
Hoewel de praktijk vaak anders doet vermoeden, zijn er wel degelijk manieren om escalatie van schulden en stress te doorbreken. Hoe eerder dit gebeurt, hoe effectiever de oplossing. In eerste instantie ligt de oplossing in een sociale benadering door schuldeisers. Als zij gezamenlijk meer ruimte bieden voor passende oplossingen, zal het aantal problematische schulden dalen, wordt er meer afgelost en hoeft er minder te worden kwijtgescholden in saneringstrajecten.
Ook de maatschappelijke kosten dalen als schuldeisers en schuldenaren gezamenlijk, zonder interventie van de hulpverlening, tot overeenstemming komen. Verhuurders hebben hier een sleutelrol. Huisuitzettingen, als gevolg van te hoog opgelopen huurachterstanden, hebben een enorme impact op het leven van mensen en moeten waar mogelijk worden voorkomen. Dat kan alleen als verhuurders evenals alle andere schuldeisers volgens dezelfde aanpak werken, waarbij nauwlettend wordt gekeken naar de situatie van de schuldenaar.
Een gezamenlijke aanpak is cruciaal
Van cruciaal belang is dat de schuldeisers gezamenlijk met de schuldenaar zoeken naar hoe en in welke volgorde schulden zijn af te lossen. Een aanpak die ervoor kan zorgen dat schulden niet verder oplopen en de schuldenaar rust en ruimte heeft om aan zijn onderliggende problematiek te werken. Dat kan soms betekenen dat iemand pas op een later moment zijn schulden afbetaalt.
Escaleert de situatie desondanks zodanig dat de inwoner niet langer aanspreekbaar is, dan moet de driehoek hulpverlening, gemeente en verhuurder ingrijpen om een gang naar de rechter en huisuitzetting te voorkomen. Gezamenlijk moeten zij proberen om weer in contact te komen met de schuldenaar en hem betrekken bij een haalbare en voor alle betrokkenen aanvaardbare oplossing van zijn schulden.
Het belangrijkste is dat de escalatie van schulden zo snel mogelijk wordt doorbroken. De focus moet vanaf het allereerste contact gericht zijn op een duurzame betalingsregeling die ruimte biedt voor het opbouwen van reserves, voor een aflospauze en voor het wijzigen van afspraken wanneer de omstandigheden veranderen. Deze aanpak, ook wel bekend als sociaal incasseren, staat voor een oplossing met een positieve uitkomst voor alle partijen: schuldeisers, schuldenaren, hulpverlening en samenleving.
Marc Mulder is ervaringsdeskundige Armoede en Schulden bij Movisie, en werkt bij de veranderkamer van Moedige Dialoog om samen met een aantal schuldeisers een sociale manier van incasseren vorm te geven.
Dit artikel verscheen eerder in het winternummer van Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken.
Foto: Ethan Sykes via Unsplash