We zijn in Nederland zo bang dat mensen misbruik maken van een uitkering dat we ze als kleine kinderen behandelen.
Wie een WW-uitkering aanvraagt, moet aan tal van ‘taken’ in een online ‘werkmap’ voldoen. Dat reikt van het uploaden van een CV tot het doorgeven van verplichte sollicitaties. Ook in de bijstand blijft solliciteren verplicht. Maakt een uitkeringsgerechtigde geen voortgang, dan volgt een gesprek met een ‘adviseur’. Die kan de werkloze op specifieke sollicitaties wijzen. Gemeenten kunnen uitkeringsgerechtigden verplichten deel te nemen aan reïntegratietrajecten. Weigert iemand zo’n reïntegratietraject of ‘passend’ werk, dan houdt de uitkering op. Houdt iemand zich niet aan de regels, dan komt daar een boete bovenop.
Regels loslaten geeft een groter rendement
Heeft dit zin? Zes gemeenten lieten tussen 2017 en 2019 de regels los. Het Centraal Planbureau (CPB) keek twee jaar later hoe het met de uitkeringsgerechtigden in drie van die gemeenten ging. In Utrecht had een kwart werk gevonden. Van de groep die wel aan alle regels moest voldoen was maar 15 procent aan het werk. In Deventer en Wageningen was er tussen de twee groepen geen verschil.
Het CPB durft nog niet te beweren dat alle regels overbodig zijn. Het experiment zou op grotere schaal kunnen worden herhaald om zeker te weten dat alle verplichtingen en controles geen zoden aan de dijk zetten.
We kunnen ook naar het buitenland kijken. Decennia ontwikkelingshulp hebben ons geleerd dat het effectiever is om mensen in nood geld te geven in plaats van eten en kleren; dan kopen ze zelf, en vaak goedkoper, eten en kleren.
Het is een liberaal principe: mensen weten zelf het beste hoe ze hun geld kunnen besteden.
In de VS is het ontvangen van een uitkering een baan op zich
In Amerika doen ze het tegenovergestelde. Daar moeten werklozen naast een karige WW apart hulp aanvragen voor iedere levensbehoefte: voedsel, huisvesting, kinderopvang. Iedere vorm van hulp heeft een eigen loket met eigen regels. De regels voor voedselbonnen gaan zo ver dat je er geen alcohol of voorgekookte maaltijden mee mag kopen. Arme Amerikanen hebben er een dagtaak aan om alle regels te voldoen, en o wee als ze eens een bijverdienste vergeten door te geven of een fles wijn kopen. Dan wordt in één klap alle hulp stopgezet, want dan communiceren de uitkeringsinstanties ineens wel met elkaar. Het zal Nederlanders die in de bijstand zitten of slachtoffer zijn geworden van de toeslagenaffaire niet onbekend in de oren klinken.
Je voorkomt met zulk lik-op-stukbeleid wellicht fraude, maar je zaait er ook afgunst mee. Uitkeringsgerechtigden voelen zich betutteld, want dat worden ze. Dankbaarheid en een gevoel van verplichting naar de rest van de samenleving maken plaats voor rancune. Het verklaart mede waarom zoveel werklozen óf in het begin óf tegen het einde van hun uitkering een nieuwe baan vinden. In het begin is er motivatie, tegen het einde de dreiging in armoede te vervallen.
Uitvoeringskosten staan niet in verhouding tot de kosten van fraude
De angst dat zonder controle misbruik wordt gemaakt van de sociale zekerheid is niet onterecht. Profiteurs zijn er altijd. Maar de kosten van die fraude moeten we afwegen tegen de kosten van de uitvoering. Iedere bijstandsuitkering van gemiddeld 14.000 euro per jaar kost gemeenten bijna 2.900 euro in de uitvoering. (Becijferde het adviesbureau Berenschot in 2018 op basis van een steekproef onder dertig gemeenten.) Iedere WW-uitkering kost het UWV bijna 1.600 euro in uitvoeringskosten per jaar.
In 2013 bleek dat zo’n 800 Bulgaren onterecht 4 miljoen euro aan Nederlandse toeslagen hadden opgestreken. De fraude was nog geen tiende van een procent waard van de 13 miljard euro die ieder jaar in toeslagen wordt uitgekeerd. Toch was de verontwaardiging groot. Pieter Omtzigt, toen nog lid van het CDA, diende een motie van wantrouwen in tegen de verantwoordelijke staatssecretaris, Frans Weekers. Geert Wilders eiste een ‘keiharde aanpak van fraudeurs.’
Die kwam er. Met als uitkomst de kindertoeslagenaffaire, waarvan de hersteloperatie inmiddels al 5 miljard euro kost.
Geef burgers meer vertrouwen
Dezelfde Omtzigt laakt nu een politieke cultuur die teveel is gericht op het afbranden van bewindslieden en te weinig aandacht heeft voor de uitvoerbaarheid van beleid. Dezelfde Wilders vindt het nu ‘ziek’ wanneer een bijstandsuitkering wordt teruggevorderd van iemand die zich niet precies aan de regels heeft gehouden. Laten we het voortschrijdend inzicht noemen.
Enige coulance in de uitvoering is nodig, maar laat het daar niet bij. Ambtenaren moeten de regels kunnen buigen als zij, en hun leidinggevenden, dat terecht vinden. Nog beter zou zijn zoveel mogelijk regels af te schaffen, het controleapparaat in te krimpen, en burgers meer te vertrouwen.
Nick Ottens werkt voor een Amerikaanse non-profit organisatie en schrijft voor Atlantic Sentinel en Wynia’s Week.
Foto: Liza Summer via Pexels