Telkens wanneer er weer een bestuurder wordt ontmaskerd als fraudeur probeert men in de kranten de situatie te duiden. Waarom doet zo’n man of vrouw dat nou? Hij of zij had toch al een heel goed salaris? Het geval ‘Jacques Tichelaar’ doet zeker de wenkbrauwen fronzen omdat het ook nog eens om een onnozel bedrag gaat. Juist dat onbegrijpelijke lokt de drang tot verklaren uit.
De pogingen tot duiding zijn vaak weinig verheffend en overduidelijk tekortschietend, zeker wanneer we ons focussen op de vraag: hoe voorkomen we nu dat een volgende bestuurder weer in de fout schiet. Neem de verklaring die Peter Middendorp ons geeft (Volkskrant. 4 maart). Zijn verklaring komt kort gezegd hierop neer: ‘Tichelaar maakt deel uit van een (bestuurs)cultuur. Binnen deze cultuur is liegen gewoon. Men is het gewend. Daarom doet men het de hele tijd, ook al gaat het om kleine dingen.’
Een buitengewoon unfaire verklaring: men is gewend te liegen
Deze verklaring is buitengewoon unfair. Om het geval Tichelaar te verklaren worden gemakshalve alle bestuurders in Nederland in de hoek gezet. Het zijn nu ineens allemaal leugenaars. Wie of wat geeft Middenkoop het recht dat te beweren? In ieder geval niet de feiten, want zo laag staat Nederland niet op corruptie-indexen. En zeker niet de meerderheid van alle Nederlandse politici die gewoon meer dan hun werk doen, ondanks dat het tegenwoordig bon ton is om ze naar believen af te zeiken.
Ten tweede berust de verklaring niet alleen op de gedachte dat het kenmerkend voor bestuurders is dat ze liegen. Impliciet is ook aangenomen dat ‘wij’, de rest van Nederland zeg maar, allemaal lieve, aardige en eerlijke mensen zijn die nooit liegen en die zeker ‘het liegen niet gewend zijn’. Anders kan niet worden verklaard waarom nu juist ‘alle bestuurders’ frauderen en ‘wij’ dat niet doen. Als iedereen liegt maar alleen bestuurders frauderen, dan kan liegen niet als verklaring gelden.
Liegen is deel van de menselijke natuur
Helaas weten we maar al te goed dat liegen niet is voorbehouden aan bestuurders. Iedereen liegt. Liegen is geen deel van een bestuurderscultuur maar deel van de menselijke natuur. Daarmee zeg ik niet dat liegen akkoord is. Ik zeg alleen: ‘liegen’ verklaart niks als iedereen liegt en slechts sommige mensen frauderen. Een dergelijke verklaring is moralistisch en populistisch en helpt ons geen steek verder als we willen voorkomen dat zoiets nog eens gebeurt.
Om tot een adequate verklaring te komen moeten we de neiging weerstaan in dit soort gevallen alleen te kijken naar mensen en hun (slechte) karakter. We moeten kijken naar context.
Webers antwoord op frauduleuze bestuurders: bureaucratie
De interessante vraag is: hoe kan het dat sommige bestuurders inschatten dat ze kunnen wegkomen met liegen, terwijl ‘wij’ gewone leugenaars, voorzichtiger zijn en alleen al daarom minder liegen. Die vraag brengt ons waar we moeten zijn: bij instituties en hun disciplinerende karakter.
Al weer bijna 100 jaar geleden plaatste Weber het probleem van de frauduleuze bestuurder hoog op de agenda. Zijn antwoord hierop was bureaucratie. Volgens Weber hebben politici een tegenmacht nodig en kan de bureaucratie die vormen, mits die bureaucratie bestaat uit zelfstandig en langzaam werkende, eigenwijze, bureaucratische experts die gehoorzamen; maar binnen grenzen. Uiteindelijk dienen de bureaucratische experts de publieke zaak en niet de politici.
Ambtelijke experts moeten moeilijk te ontslaan zijn
Om de ambtelijke experts te beschermen, zou het ook moeilijk moeten zijn, hen te ontslaan. Anders zouden ze hun onafhankelijkheid verliezen. Weber’s bureaucratiemodel wordt steeds meer verlaten. Ambtenaren hebben geen status aparte meer. Het zijn ook steeds meer roulerende non-experts die louter en alleen in dienst staan van de politiek.
In die situatie is het wachten op de volgende Tichelaar.
Wim Dubbink is hoogleraar Ethiek van Bedrijf en Organisatie aan Tilburg University. Dit artikel verscheen eerder (7 maart) in de Volkskrant.
Foto: S P Photography (Flickr Creative Commons)