In het vrijwilligerswerk en het gemeenschapsleven zijn de afgelopen 25 jaar zowel positieve trends als negatieve ontwikkelingen te ontdekken.
De pensionado’s stapten massaal over van betaald werken naar vrijwilligerswerk
Om met het positieve nieuws te beginnen. Rond 2010 gingen de eerste babyboomers met pensioen. De pensionado’s stapten massaal over van betaald werken naar vrijwilligerswerk. Er was sprake van een echte multiplier. Deze ontwikkeling werd door de coronacrisis tijdelijk onderbroken, zowel landelijk als lokaal.
Voortdurende groei
Ter illustratie: vorig jaar deed 49,5 procent van de bevolking aan vrijwilligerswerk. Uit onderstaande grafiek blijkt dat het percentage in grote steden vaak lager is. Dat geldt bijvoorbeeld voor de plaatsen waar wij wonen en werken: in Rotterdam en ’s-Hertogenbosch
In ’s-Hertogenbosch was 38 procent van de bevolking actief als vrijwilliger, in Rotterdam 39 procent. De oorzaak voor het verschil tussen de gemeten percentages, lokaal en nationaal, is mogelijk te herleiden tot het gebruik van andere onderzoeksmethoden. Je kunt er niet uit afleiden dat (groot-)stedelingen minder bereid zouden zijn om vrijwilligerswerk te doen.
Grafiek 1, vrijwilligerswerk periode 2000 t/m 2024
Toelichting: Op de y-as (verticaal) staan de percentages vrijwilligerswerk, op de x-as (horizontaal) de jaren waarin onderzoek is gedaan. Onderaan de geografische gebieden. Bronnen: Centraal Bureau voor Statistiek (CBS), gemeente ’s-Hertogenbosch en gemeente Rotterdam.
De recente ontwikkeling in de instroom van vrijwilligers is goed zichtbaar als je de meerjarig gemiddelden vrijwilligerswerk van de jaren nul, tien en twintig van deze eeuw met elkaar vergelijkt.
Grafiek 2, meerjarig gemiddelde vrijwilligerswerk eerste kwart 21ste eeuw
Toelichting: Op de y-as (verticaal) staan de percentages vrijwilligerswerk, op de x-as (horizontaal) de gebieden waar onderzoek naar is gedaan. Rechts de decennia van deze eeuw. Bronnen: Centraal Bureau voor Statistiek (CBS), gemeente ’s-Hertogenbosch en gemeente Rotterdam
Volgens het CBS telde ons land rond de eeuwwisseling 5,8 miljoen vrijwilligers. Eind 2024 waren dat er ruim 7,5 miljoen: een toename van bijna 30 procent in een kwart eeuw. Die toename zie je ook lokaal. In Rotterdam, met 3000 mensen per km2 een sterk verstedelijkte omgeving, groeide het vrijwilligerscorps in het eerste kwart van deze eeuw van zo’n 160 duizend naar meer dan 210 duizend, een groei van eveneens ruim 30 procent.
In ’s-Hertogenbosch, met 1500 mensen per km2 een matig verstedelijkte omgeving, steeg het vrijwilligerscorps in deze periode van ongeveer 33 duizend naar ruim 50 duizend. We hebben het dus over een toename van meer dan 50 procent.
Grafiek 3, opgerichte organisaties in ’s-Hertogenbosch in de 21ste eeuw 2000 t/m 2024
Toelichting: Op de y-as (verticaal) het aantal, op de x-as (horizontaal) de decennia van deze eeuw. Rechts de gemeenschapssectoren. Bron: Data verzameld door De Rond, J.
Vanaf 2000 tot en met 2024 werden in de Brabantse hoofdstad maar liefst 640 nieuwe vrijwilligersorganisaties opgericht. Vooral in het tweede decennium groeide het georganiseerde gemeenschapsleven erg hard, met een hopelijk tijdelijke terugval als gevolg van de coronacrisis.
Aandachttrekkend
De meeste Bossche organisaties zijn opgericht in de sectoren maatschappelijke en sociale doelen (197), kunst/cultuur (174), sport (62), natuur/milieu (44) en onderwijs/onderzoek (41).
Doordat aanbod en vraag beide toenemen, is de concurrentie om vrijwilligers sterker geworden
De percentueel grootste groei van vrijwilligers) organisaties in ’s-Hertogenbosch is te zien in de sectoren natuur/milieu (plus 47 procent), internationale hulp/solidariteit (plus 44 procent) en maatschappelijke en sociale doelen (plus 41procent). Aan de richting waarin mensen hun energie en vrije tijd inzetten is te zien welke sentimenten leven en welke koers de samenleving wenst te varen. Doordat aanbod en vraag beide toenemen, is de concurrentie om vrijwilligers sterker geworden. Dat voelt wellicht als een tekort, maar dat is het niet. Over Rotterdam zijn nog geen cijfers bekend over de verspreiding van het toegenomen aantal organisaties over de verschillende sectoren.
Opiniepeilingen, talkshows, media en publieke opinie besteden bijna dagelijks aandacht aan overheid en politiek. Vanuit de controlerende taak van de media bezien is dat logisch, maar, en dat is jammer, dit gaat steeds meer ten koste van de aandacht voor het lokale gemeenschapsleven en de veranderingen die daar plaats vinden. Om het dierenrijk als metafoor te gebruiken: luidruchtig toeterende olifanten trekken de aandacht, in stilte werkende mieren, niet of nauwelijks.
In het lokale gemeenschapsleven openbaren de maatschappelijke sentimenten zich het eerst
Voor een juist beeld van de onder- en bovenstromen in onze samenleving, is het verstandig om naast de overheid en de politiek ook het gemeenschapsleven nauwlettend te volgen. In het lokale gemeenschapsleven openbaren de maatschappelijke sentimenten zich het eerst
Erkenning
Een van de redenen voor het uitroepen van het Internationaal Jaar van de Vrijwilliger begin deze eeuw (2001) was om meer ruimte te scheppen voor het burgerinitiatief. Zoals de groei van organisaties laat zien, heeft ons land dat sindsdien daadwerkelijk gedaan. Maar, vrijwilligerswerk is een uiting van betrokkenheid met de samenleving die soms tegen de overheid ingaat. Precies dat bleek de voormalige minister van Asiel en Migratie Marjolein Faber bij de lintjesaffaire niet op juiste waarde te schatten. Overheden dienen neutraal te staan tegenover de doelen van vrijwilligers en positief alert te reageren op wat er lokaal gebeurt.
Het Internationale Jaar van de Vrijwilliger 2026 vraagt erkenning voor de vrijheid van organiseren en (vrije)tijdsbesteding. Laten we hopen dat dit weer zo vanzelfsprekend wordt als het traditioneel was, zodat er in ieder geval in ons land niet meer om gevraagd hoeft te worden.
Jan de Rond is sociaal makelaar en BEO Lokale Goededoelengids NL. Lucas Meijs is hoogleraar strategische filantropie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.
Foto: Heiloo Online (Flickr Creative Commons)