De gemeenten hebben er allerlei taken bijgekregen, maar moeten die uitvoeren met minder geld dan het Rijk daar voorheen aan uitgaf. Zij kozen veelal voor continuïteit van zorg en ondersteuning en lijken te slagen in hun bezuinigingsdoelen door de tarieven te verlagen en soms ook door minder zorg en ondersteuning te bieden, zo rapporteerde de Transitiecommissie Sociaal Domein onlangs. In het beleid wordt ingezet op de eigen kracht en het sociale netwerk van burgers. En alleen als dat echt nodig is, kan een beroep worden gedaan op de overheid. Maar een meer fundamenteel debat over wat wel en niet tot de ‘noden’ behoort ontbreekt.
Schuyt beschrijft in zijn historische analyse hoe de verzorgingsstaat steeds verder werd uitgebouwd. In de opbouwfase was de aandacht gericht op de leniging van dringende noden en tekorten bij diverse bevolkingsgroepen. Onder druk van allerlei belangengroepen gingen daarna echter steeds meer wensen deel uitmaken van de door de overheid gefinancierde voorzieningen. Schuyt noemt bijvoorbeeld het recht op studiefinanciering voor alle studenten, ongeacht het inkomen van de ouders of de intellectuele vaardigheden, en de ruimhartige fiscale faciliteiten bij de aanschaf van een woning. Het profijt van de overheid van de algemene voorzieningen, zo laten de SCP-studies met deze titel steeds weer zien, werkt systematisch in het voordeel van reeds bevoorrechte groepen.
Er lijkt sprake van een steeds meer bureaucratisering en juridisering
Het ontbreekt in ons land aan een brede, integrale bezinning op wat echte noden zijn waarvoor terecht een beroep op de overheid gedaan kan worden, en wat toch meer wensen zijn waarvoor burgers zelf moeten zorgen. Er lijkt sprake van een steeds verder gaande bureaucratisering en juridisering van de verzorgingsstaat. De politiek laat het vaak aan rechters over om te bepalen wat nog wel en niet van de overheid gevraagd mag worden. Als er al discussie is, blijft die beperkt tot afzonderlijke, specifieke kwesties. Dat leidt tot beschamende toestanden. Het zal niet altijd zonneklaar zijn wanneer sprake is van noden, maar vaak ook wel. Actuele voorbeelden van noden waaraan het beleid te weinig recht doet zijn de bed-bad-en-brood-regeling en de regelingen voor mensen met schulden. Het wordt aan rechters – zelfs internationale - overgelaten om te bepalen in hoeverre mensen zonder verblijfsvergunning in Nederland recht hebben op zeer sobere basisvoorzieningen. En om in aanmerking te kunnen komen voor schuldhulpverlening moet je aan allerlei strenge, soms onmogelijke, voorwaarden voldoen. Een schuldenaar met een eigen huis met overwaarde komt bijvoorbeeld niet in aanmerking voor hulp, ook al is het huis moeilijk te verkopen.
Moet een traplift publiek gefinancierd worden?
Tegelijkertijd zijn er ook voorbeelden van voorzieningen waarvan men zich kan afvragen of die wel in alle gevallen publiek gefinancierd moeten worden. Voorbeelden daarvan zijn de huishoudelijke hulp en woonvoorzieningen zoals een traplift in het kader van de Wet maatschappelijke ondersteuning. Het is aan gemeenten om (binnen bepaalde kaders) te bepalen wie daar recht op hebben en vaak moet men een inkomensafhankelijke bijdrage betalen. Maar waarom zouden mensen die het zelf kunnen betalen, überhaupt recht hebben op een bijdrage van de overheid voor dergelijke voorzieningen?
Het zou goed zijn het onderscheid tussen noden en wensen centraal te stellen in het debat en daarbij verschillende voorzieningen tegen elkaar af te wegen. Een deel van de ‘verworvenheden’ van de verzorgingsstaat zal op de schop moeten gaan om ruimte te scheppen voor de financiering van werkelijke noden. Het niet vervullen daarvan is schadelijk voor mensen, fysiek of mentaal. Het werkt verlammend en maakt mensen onvrij. Als wensen niet worden vervuld is dat misschien frustrerend, maar schadelijk toch niet.
Saskia Keuzenkamp is manager Effectiviteit bij Movisie en bijzonder hoogleraar Emancipatie bij de afdeling Sociologie van de Vrije Universiteit.
Dit artikel verschijnt binnenkort in het nieuwe nummer van het Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken.
Zie ook de samenvatting van de tweede Van Doornlezing die Kees Schuyt hield op 24 juni 2013.
Noten:
Schuyt, K. (2103) Noden en wensen. De verzorgingsstaat gezien als historisch fenomeen. (Erasmus Universiteit Rotterdam, 24 juni 2013).