De staatssecretaris krijgt het advies overhandigd op een memory-stick in de symbolische vorm van een zilveren sleutel. Huisvesting is volgens de RVS dan ook de sleutel tot het oplossen en voorkomen van dakloosheid. Het advies spreekt nadrukkelijk van het ‘recht op huisvesting’.
In tien jaar tijd verdubbelde het aantal ‘geregistreerde’ daklozen tot bijna 40.000. Dakloosheid heeft een andere gedaante dan in het verleden. Jet Bussemaker: ‘Het klassieke beeld van een dakloze als een onverzorgd persoon die met zijn bezittingen in een paar plastic tasjes op een bankje in het park slaapt is al een tijdje achterhaald. De groep dak- en thuislozen is tegenwoordig veel meer divers, denk bijvoorbeeld aan de grote aantallen dakloze jongeren of migranten zonder huisvesting.’
‘Vaak gaat het om mensen die met een ingrijpende levensgebeurtenis te maken hebben gehad zoals een echtscheiding of ontslag. Er is onzekerheid over inkomen, over huisvesting en over relaties, en met de coronacrisis word je niet echt optimistisch.’
Wat gaat de coronacrisis betekenen voor dakloosheid denkt u?
‘Ik vrees dat de onzekerheid nog verder gaat toenemen, dat mensen hun banen gaan verliezen en dat velen hun inkomen deels of helemaal verliezen. Als we niks doen zou de groei van het aantal daklozen nog veel verder kunnen toenemen. Wat wij zeggen is dat het beleid rond dak- en thuisloosheid geen incident moet zijn, maar dat het permanent aandacht verdient.’
Betekent die permanente aandacht dan niet gewoon dat we woningen moeten bouwen?
‘Dat is niet voldoende. Wij zeggen dat herstel begint met een huis - wat overigens niet betekent dat iedereen een woning kan claimen – want je moet ergens een begin hebben waar je rust creëert en van waaruit je de volgende stappen kunt zetten.’
Neem een echtscheiding als voorbeeld. Een van beide partners verlaat de woning en is daarmee vaak daadwerkelijk dakloos. Dan is huisvesting toch de oplossing?
‘Als er verder niets aan de hand is, dan klopt dit. Maar voldoende betaalbare woningen zijn er niet en dus vinden mensen vaak tijdelijk onderdak bij bekenden of in een caravan of huisje in een vakantiepark. Maar dan staan er weer regels in de weg zoals een korting op het inkomen bij het delen van huisvesting. Of een verbod om in een vakantiepark te wonen.’
Er is ook woningschaarste.
‘Klopt. Daarom pleiten wij voor het creëren van een ruime bufferzone van woningen aan de onderkant van de woningmarkt, dat is een verantwoordelijkheid van rijk en gemeenten. Zulke woningen zijn vaak net het soort tijdelijke oplossingen waardoor je je leven weer op de rit kunt gaan zetten. Doordat zulke oplossingen ontbreken kan nog zwaardere problematiek ontstaan.’
Juist dat lijkt op dit moment aan de orde. Veel mensen worden nu afgewezen voor hulp in de maatschappelijke opvang omdat zij het stempel ‘zelfredzaam’ krijgen.
‘Klopt. Wij pleiten er dan ook voor om dit zelfredzaamheidscriterium af te schaffen. Dakloosheid is in de eerste plaats een hulpvraag. Misschien kunnen deze mensen juist al snel geholpen worden met een plek waar ze kunnen wonen. Soms hebben mensen wat meer maatschappelijke ondersteuning nodig, maar nu moet je eerst aantonen dat je niet zelfredzaam bent. Daarmee zeg je eigenlijk tegen mensen dat het eerst nog een tijdje door moet pruttelen tot het echt erg is en pas dan gaan we je helpen. Wij zeggen daarom: beschouw dakloosheid altijd als een hulpvraag.’
‘We zien in de praktijk bijvoorbeeld ook dat het ontbreken van een brief- of postadres het ontvangen van een inkomen in de weg staat. Geen adres betekent geen inkomen, maar ook daardoor wordt het probleem dus weer vergroot. Ook als je tijdelijke huisvesting hebt maar geen adres, waarom zou de gemeente dan niet je briefadres kunnen zijn? Ons advies bestrijkt dan ook de terreinen wonen, inkomen en zorg, het gaat dus over bestaanszekerheid in ruime zin.’
Het loslaten van het uitgangspunt van zelfredzaamheid is een omslag in het denken in het sociale domein.
‘Natuurlijk wil je dat mensen weer zelfredzaam worden. De vraag is op welk moment je begint. Wat wij zeggen is dat je eerder hulp en ondersteuning moet bieden. Als je dat niet doet lopen situaties van mensen veel meer uit de hand en is de weg terug een stuk complexer en tijdrovender. En als je dit dan niet vindt vanuit sociaal oogpunt, dan kun je het misschien wel rechtvaardigen vanuit financieel oogpunt: iedere euro die je investeert in preventie van dakloosheid verdient zich ruim terug. Als je weet dat een nacht in de maatschappelijke opvang al zo’n tachtig euro kost….. Ons advies gaat vooral over duurzame oplossingen. Die zijn niet alleen beter voor de mensen die het betreft, maar zijn ook een stuk goedkoper.’
‘Kijk, dak- en thuislozen zijn over het algemeen geen mensen die er maar op los leven en er een potje van hebben gemaakt en die vervolgens bij de overheid aankloppen voor hulp. We hebben allemaal onze kwetsbaarheden en periodes waarin het in ons leven minder goed gaat. Dak- en thuisloosheid kan ons in principe allemaal overkomen en dus is het ook een collectieve verantwoordelijkheid om dit te voorkomen. En als mensen dakloos zijn, beschouw het dan als een hulpvraag. Wantrouw ze niet, maar neem ze serieus. Misschien hebben we ons de afgelopen jaren weleens vergist in de zelfredzaamheid van mensen en hebben we dit te veel bij burgers zelf neergelegd.’
Vorig jaar werd in de Tweede Kamer - met ruime meerderheid - een door René Peters van het CDA ingediende motie aangenomen voor een verbod op huisuitzettingen wegens schulden. De regering wilde deze motie niet uitvoeren. Nu tijdens de coronacrisis worden er even geen mensen uit huis gezet. Jullie houden het bij een meldingsplicht door verhuurders bij het oplopen van huurachterstanden. Waarom geen verbod?
‘In ieder geval adviseren wij dat huisuitzettingen wegens schulden niet vanzelfsprekend moeten zijn. Wij bepleiten een eropaf-achtige benadering: zorg dat je er snel bij bent en voorkom dat het verder uit de hand loopt. Gemeenten, woningcorporaties en andere verhuurders kunnen hier heel goed afspraken over maken. Net als dakloosheid zou een dreigende huisuitzetting ook opgevat moeten worden als een hulpvraag. En als het recht op huisvesting je uitgangspunt is dan kunnen gemeenten ook voorwaarden stellen. Je kunt dan denken aan inkomensbeheer, schuldhulpverlening of bewindvoering.’
Hoe zorgen we nu dat dit probleem blijvend de wereld uit wordt geholpen?
‘Ons advies van permanente aandacht voor dit onderwerp is nogal belangrijk. We moeten er niet alleen mee bezig zijn als het probleem even actueel wordt, en daarom stellen wij voor om een interdepartementale werkgroep in te richten die over de ministeries en beleidsterreinen heen, zowel nationaal als lokaal, continu met dit vraagstuk bezig is.’
Huisvesting is een recht, dat is het uitgangspunt van dit advies. Jullie benadrukken dat dit een andere benadering is. Waarom is het zo cruciaal om dit als recht te zien?
‘We signaleren dat dit de eerste stap kan zijn naar een meer integrale aanpak. Je wordt dakloos doordat je je woning verliest. Zo simpel is het. Dus als huisvesting een recht is gebeurt dit minder vaak en zal het aantal daklozen niet toenemen maar afnemen.’
Marc Räkers is verbonden aan de stichting Eropaf! Marcel Ham is hoofdredacteur van socialevraagstukken.nl
Het RVS-advies 'Herstel begint met een huis. Dakloosheid voorkomen en verminderen' is hier te vinden.
De kleine foto's heeft Marc Räkers gemaakt van zijn beeldscherm tijdens de online aanbieding van het advies.
Foto: Frans Peeters (Flickr Creative Commons).