Waarom het tijd was voor een nieuw sociologisch leerboek? ‘Er zijn al heel veel boeken over sociale problemen’, zegt Nan Dirk de Graaf. ‘Maar die hebben vaak de opzet: wat heeft Weber erover geschreven, wat heeft Marx erover gezegd? Bij ons is de insteek: wat zijn belangrijke maatschappelijke problemen en wat weten we er nu echt over, gegeven de stand van zaken in de sociale wetenschappen?’
De Graaf is official fellow en hoogleraar sociologie bij Nuffield College aan de Universiteit van Oxford. Daarvoor was hij hoogleraar empirische sociologie in Nijmegen. Samen met Dingeman Wiertz (assistant professor aan University College London) schreef hij een nieuw multidisciplinair leerboek: Societal problems as public bads, dat deze maand verschijnt bij Routledge.
Centraal in het boek staan wat volgens de auteurs tien belangrijke maatschappelijke problemen zijn die momenteel, maar ook in de toekomst zullen spelen: corruptie, economische ongelijkheid, criminaliteit, religieus extremisme, zwakheden in het financiële systeem, klimaatverandering, grote demografische veranderingen, ongelijkheid tussen mannen en vrouwen, de betaalbaarheid van de verzorgingsstaat en problemen samenhangend met migratie.
Wat hebben sociale wetenschappen te bieden?
‘Er was nog geen Engelstalig leerboek dat belangrijke maatschappelijke problemen vooropstelt’, zegt De Graaf. ‘Dus niet: problemen waar een bepaalde auteur veel van weet. Maar: wat zijn de meest urgente vraagstukken van deze tijd en wat hebben de sociale wetenschappen te bieden bij het geven van inzichten en antwoorden hierover?’
‘Dit is een boek dat je ernaast wilt hebben wanneer je het nieuws volgt’, gelooft Dingeman Wiertz. ‘Wat zijn de wetenschappelijke achtergronden van grote vraagstukken die dagelijks voorbij komen?’ Het boekt heeft daarbij met veel statistieken en grafieken wat Wiertz noemt ‘een factcheck-component’. ‘Over veel onderwerpen hebben mensen verkeerde inzichten. Wij presenteren de feiten.’
Klimaatverandering, daar hoor je sociologen niet over
De auteurs willen laten zien dat de sociologie best wat in te brengen heeft, ook bij thema’s waar sociologen zich (nog) weinig laten gelden. De Graaf: ‘Klimaatverandering? Daar hoor je sociologen amper over, terwijl het een typisch collectieve actie-probleem betreft. Er spelen bovendien belangrijke onderliggende vragen over thema’s als ongelijkheid en solidariteit.’
Wiertz: ‘Ter voorbereiding op de presentatie die ik gaf tijdens het James Coleman Symposium heb ik nog even nagekeken wat er de afgelopen vijf jaar in de American Sociological Review en de European Sociological Review is gepubliceerd in relatie tot het klimaatprobleem. Wat blijkt? Niks. Als we als basis van het boek hadden genomen: waar schrijven sociologen over?, dan was er geen hoofdstuk over klimaatverandering gekomen.’
Padafhankelijkheid
Misschien is het de padafhankelijkheid van wetenschappelijke tradities, denkt Wiertz. Door in de voetsporen van hun leermeesters te treden houden sociologen zich veelal bezig met bekende sociologische vraagstukken. Dit gaat wellicht ten koste van een relatief nieuw thema als klimaatverandering. ‘Je hebt altijd bepaalde research clusters binnen universiteiten. En zulke specialisatie is in veel opzichten nuttig. Maar daardoor krijgen andere, nieuwe problemen mogelijk minder aandacht.’
De Graaf vult aan: ‘Bovendien hebben milieukundigen en economen zich deze problematiek min of meer eigen gemaakt. Hierdoor is er – wellicht zonder bedoelingen – een werkverdeling ontstaan die stilzwijgend door alle partijen wordt geaccepteerd. Dit betekent ook dat beleids- en nieuwsmakers zich voor wetenschappelijke input over deze problemen welhaast automatisch tot deze groepen wenden, en sociologen links laten liggen.’
Een afwijkend leerboek
‘Wij zijn in Nuffield College gewend interdisciplinair te werken’, zegt De Graaf. ‘We hebben onder meer economen, politicologen en demografen in onze directe omgeving, wat het eenvoudiger maakt een bredere blik te hebben. Mede vanuit deze achtergrond beperken we ons in het boek niet tot de sociologie, maar combineren dit met inzichten uit de economie, psychologie, criminologie, antropologie en demografie.’ Wiertz vervolgt: ‘Veel nijpende maatschappelijke problemen vragen juist om zo’n multidisciplinaire benadering.’
Zoals de titel van hun boek al doet vermoeden, beschouwen De Graaf en Wiertz maatschappelijke problemen als ‘publieke kwaden’, analytische tegenhangers van publieke goederen. Ongewenste maatschappelijke uitkomsten waar niemand zich aan kan onttrekken.
Door maatschappelijke problemen als uitgangspunt te nemen wijkt het nieuwe leerboek af van die andere klassieke introductie die in veel opleidingen gebruikt wordt: ‘Sociologie – Vragen, Uitspraken en Bevindingen’ van Ultee, Arts en Flap. In dat boek staan de theoretische hoofdvragen van de sociologie centraal: stratificatie, cohesie en rationalisering.
De relevantie van sociologie
De auteurs vertellen over hun nieuwe boek tijdens het James Coleman Symposium van het ICS, de gezamenlijke onderzoeksschool van de sociologie-afdelingen Groningen, Utrecht, Nijmegen en sinds kort ook de Universiteit van Amsterdam. Het thema van de middag: ‘Maatschappelijke problemen als public bads: Sociologie die ertoe doet’.
‘Het boek beoogt studenten sociologie, maar bijvoorbeeld ook studenten bestuurskunde, al vroeg in aanraking te brengen met een grote diversiteit aan actuele vraagstukken, en hen hierover actief te laten nadenken’, zeggen de auteurs. ‘Dit geldt ook voor problemen die tot op heden geen standaard-onderdeel zijn van het sociologie-curriculum, zoals klimaatverandering en problemen binnen het financiële systeem.’
Op die manier kan het boek helpen ervoor te zorgen dat de sociologen van de toekomst een brede basis hebben die aansluit bij de actualiteit, denken De Graaf en Wiertz. ‘Daarmee kan het hopelijk een bijdrage leveren aan de voortdurende relevantie van de sociologie als discipline die stevig met haar voeten in de samenleving staat, en waardevolle dingen te zeggen heeft over prangende maatschappelijke kwesties.’
Welke gedragsopties hebben individuen?
Dingeman Wiertz: ‘De specifieke problemen die we in het boek behandelen zijn misschien niet dé tien belangrijkste problemen. Over het relatieve belang van verschillende problemen valt immers altijd te twisten. Gezondheid als sociale kwestie had er bijvoorbeeld ook tussen gepast. Maar het zijn ontegenzeggelijk tien actuele problemen, die in de toekomst zeker relevant blijven. En: als je over deze problemen meer weet, kun je ook andere problemen beter begrijpen.’
De auteurs betogen namelijk dat achter de ogenschijnlijk zeer uiteenlopende maatschappelijke vraagstukken vergelijkbare sociale mechanismen schuilgaan. ‘Er is een gemeenschappelijke kern’, zegt Wiertz. De auteurs vallen terug op het theoretisch kader van het methodologisch individualisme: sociale verschijnselen zijn de uitkomst van de complexe optelsom van doelgericht individueel handelen binnen een bepaalde sociale context.
Daarbij liggen onbedoelde en soms ongewenste uitkomsten op maatschappelijk niveau op de loer. ‘Mensen willen het klimaat niet verknallen, maar dat is op macro-niveau wel de uitkomst als we zo doorgaan’, zegt De Graaf. ‘Wil je dat begrijpen, dan moet je afdalen tot het micro-niveau: welke gedragsopties en prikkels hebben individuen?’
De dynamiek achter thet voorduren van problemen
Overheidsingrijpen kan problemen van, bijvoorbeeld, collectieve actie soms overkomen. Tegelijkertijd kan overheidsingrijpen ook perverse effecten hebben. Hiervan worden veel voorbeelden gegeven. ‘Neem ontwikkelingshulp’, zegt Wiertz. ‘Als die in een corrupt politiek systeem terecht komt, kan dat bepaalde problemen juist versterken.’
Het boek beschrijft niet alleen het ontstaan van problemen, maar ook de dynamiek achter het voortduren ervan, aldus Wiertz. ‘Neem onderhandelingen over klimaatmaatregelen, waar we vanuit een speltheoretisch perspectief naar kijken. Als je in het ‘slechte evenwicht’ zit waar geen enkele partij een prikkel heeft om te bewegen, dan komt je daar heel moeilijk uit. Dit zie je duidelijk terug bij de moeizame onderhandelingen rond het klimaatakkoord van Parijs.’
Jurre van den Berg is redacteur van socialevraagstukken.nl
Nan Dirk de Graaf & Dingeman Wiertz: Societal problems as public bads. Te verschijnen bij Routledge, mei 2019.
