De rellen lijken veel mensen te verassen, u ook?
‘Ik zag de voedingsbodem. We doen onderzoek voor de gemeente Amsterdam en dan zie je dat er vanaf begin mei vorig jaar tot en met november 128 demonstraties zijn aangemeld, dat is heel veel. Zeker als je bedenkt dat sociale distancing het niet gemakkelijk maakt om een demonstratie te organiseren. Amsterdam heeft dan ook nog een paar keer demonstraties verboden en kreeg daarvoor gelijk van de rechter. En toch komen er naar zo’n verboden demonstratie 1500 mensen.’
Als u kijkt naar de demonstranten, wie ziet u dan?
‘Het is enorm divers. Het loopt van de hippieachtige bomenknuffelaar tot de hooligan, zo breed is die groep. Het zijn winkeliers en bouwondernemers die boos zijn, mensen die zich tegen de vrijheidsbeperking verzetten, mensen met groot wantrouwen jegens de overheid, en een groep die wil matten.’
Is er ook niet sprake van een emancipatie en democratisering? Vroeger zag je bij demonstraties vooral linkse hogeropgeleiden.
‘Tot in het recente verleden waren demonstranten inderdaad wel voor 90 procent links georiënteerd, en relatief hoog opgeleid. Aan de hand van de beelden in de media is mijn observatie nu dat het veel diverser is, maar rechts of links, of lager en hoger opgeleid - dat vind ik moeilijk te duiden. Populistisch en anti-elitair is het wel.’
Het is in ieder geval een veel moeilijker te onderzoeken groep. Ze lijken minder benaderbaar voor jullie onderzoekers.
‘Dat denk ik ook. Het werd al wel steeds moeilijker maar tien jaar geleden konden we nog heel goed met een vragenlijst naar een demonstratie gaan. Dat zou nu nog wel eens moeilijker kunnen zijn door het wantrouwen jegens overheid, media en ook de wetenschap.’
Zijn er nog meer verschillen met de demonstraties van voorheen?
‘De coronademonstraties zijn een typisch fenomeen van deze tijd. Via social media zeggen mensen: dit is waar we nu boos over zijn en waarvan we willen dat jullie met z’n allen de straat opgaan. Het is ook een bijzondere combinatie van organizers. Mensen die een demonstratie organiseren en vervolgens zeggen dat ze geen verantwoording voor willen dragen voor wie er komen. Dat de motieven uiteen lopen zag je trouwens al eerder: bij de gele hesjes zag je heel verschillende grieven. Bij Occupy ook al, voor elk tentje stond weer een andere eis.’
U schreef eerder hoe het aantal rellen bij demonstraties de laatste jaren afnam. We leken beschaafder te leren demonstreren. Hoe kan het dat het nu ineens ontspoort?
‘Nou, ik weet niet of dit nu een uitschieter is. Het is niet zo dat we sinds de krakersrellen geen rellen meer gehad hebben, zoals het nu in de media lijkt over te komen. Vorige zomer waren er nog de rellen in Kanaleneiland en in de Schilderswijk, en vorige maand de vuurwerkrellen. En weet je nog project X in Haren in 2012? Dus om nou te zeggen dat er opeens iets bijzonders aan de hand is…’
Wat is uw verklaring voor het geweld?
‘Het begint met een voedingsbodem, het kruitvat, en daar komt een vonk in. De klem van coronamaatregelen wordt steeds iets meer aangezet, en dat doet elke keer weer een beetje meer pijn. Als ze meteen in december alles hadden dichtgegooid en een avondklok hadden ingesteld en gezegd hadden: half januari mag alles weer, dan was er geen kruitvat geweest. De avondklok was nu de vonk in het kruitvat.’
Er is veel woede over het in de fik steken van een teststraat en een ziekenhuis dat wordt aangevallen.
‘Ja natuurlijk. Maar vergeet niet: protesteren is communiceren. Daarin speelt symboliek een superbelangrijke rol. Dat zie bij de Franse boeren die een MacDonalds-vestiging afbreken. Dat bedrijf staat symbool voor waar ze boos over zijn. Zo gingen de andersglobalisten rellen bij de banken. Ook de relschoppers van nu richten zich op het symbool. Het ziekenhuis zien ze sinds de coronamaatregelen elke dag op tv. Als je dan het virus ontkent, is dat ziekenhuis een logisch symbool voor de maatregelen sinds de coronapandemie. Die ziekenhuizen, en ook de teststraten, zeggen namelijk: er is wel degelijk wat aan de hand.’
Politici lijken relschoppers te dehumaniseren, het zijn eencelligen of erger. Is dat gangbaar bij rellen?
‘Ja, er komt heel vaak een tegenbeweging tegen protesten. Dat kan horizontaal zijn, zoals antifa bij extreemrechts. Maar ook verticaal, de overheid tegen burgers. Op het moment dat je die dynamiek hebt, dan is dehumaniseren een van de meest gebruikelijke manieren om je tegenstander aan te vallen. Het gaat altijd samen met stereotypering. Je neemt de ongerustheid niet serieus. Je categoriseert mensen. Maar daarmee gooi je wel olie op het vuur.’
Ziet u ook een goed voorbeeld van reageren?
‘Wat Aboutaleb deed vind ik heel goed. Hij sprak in zijn videoboodschap mensen aan als individuen, hij zet relschoppers niet weg als een groep. Hij maakt het persoonlijk en zegt: wat doe je met onze mooie stad? En hij spreekt het netwerk om die jongens heen aan, hun ouders, zussen. Begrijp me goed, we zitten in de fase dat er gestraft moet worden, we moeten handhaven en oppakken wie over de schreef gaan, dat is aan de rechters, maar individuen wegzetten als een groep criminelen, zoals sommige politici doen, dat versterkt het verzet. Je moet als overheid wel oor en oog hebben voor wat eronder zit. Als de geest weer in de fles is moeten we de wonden likken en meteen doorstoten naar preventie.’
Marcel Ham is hoofdredacteur van Socialevraagstukken.nl
Foto: Youtube ('Opnieuw onrustige nacht met rellen en arrestaties')