‘Erst kommt das fressen, dan die moral.’ Tuur Elzinga haalt in zijn eind 2024 verschenen boek Democraten aller landen, verenigt u met instemming het beroemde citaat van Bertolt Brecht aan. De Duitse schrijver en dichter vindt tot op heden weerklank. It’s the economy, stupid! De mythe wil dat dit het motto was waarmee Bill Clinton de toen zittende president George Bush sr. in 1992 versloeg. Burgers gaat het bovenal om hun economisch welbevinden. In Donald Trumps Are you better off than four years ago? ‒ een leidende vraag in diens verkiezingscampagne in 2024 ‒ weerklinkt hetzelfde.
Waar politiek Nederland het afgelopen jaar vooral druk is met vermeende sociaal-culturele tegenstellingen, bepleit Elzinga in zijn boek in de geest van Brecht een andere blik op de problemen in Nederland en, zelfs, de wereld. ‘Transnationale vennootschappen’, op wereldschaal opererende bedrijven die slechts gericht zijn op het creëren van meer, en dan nog meer, en dan nog meer winst voor aandeelhouders, zijn de bron van veel maatschappelijke ellende, stelt Elzinga. En hij maakt zich daar zorgen over. Zo schrijft hij: ‘Als wij de economie niet democratiseren, delft de politieke democratie het onderspit.’
‘We hebben het vermogen verloren de economische macht te corrigeren’
In de auto onderweg naar zijn eerste donderdagafspraak licht hij die dreiging nader toe. ‘Ik vind het heel raar dat we met politieke en economische macht zo anders omgaan. Dat we politieke macht niet concentreren maar juist zo goed mogelijk verdelen, dat vinden we heel normaal. We vinden niet dat macht in de handen van enkelen moet liggen. Dus hebben we een scheiding der machten en een democratische rechtsstaat. Juist dat borgt vrijheid. Dat maakt dat je als burger autonomie ervaart, grip op je leven. Maar geld is ook een bron van macht. En de concentratie van die economische macht is óók problematisch.
Het meest extreme voorbeeld is natuurlijk Elon Musk, maar deze ontwikkeling van economische machtsconcentratie begint al aan het einde van de negentiende eeuw. Je kunt zelfs zeggen dat onze VOC ook een economische grootmacht was die politieke en militaire macht uitoefende in een groot deel van de wereld. We hebben dat kapitalisme lange tijd via de band van de politieke macht kunnen corrigeren en beheersen, met name in de decennia na de Tweede Wereldoorlog, en dat vermogen hebben we nu verloren, zelfs in die mate dat die financiële macht onze democratie onder druk zet.’
En zeg jij dan dat het huidige politieke klimaat daaruit voortvloeit, met de opkomst van rechts-radicalisme en de venijnige politieke tegenstellingen, bijvoorbeeld rond migratie en de islam?
‘Zo direct kan ik dat natuurlijk niet stellen. Maar ik denk wel dat de grote onvrede van mensen wereldwijd voortvloeit uit de almaar groeiende economische ongelijkheid, uit het gebrek aan bestaanszekerheid, of de bedreiging daarvan, waarmee zij te maken hebben. En ze merken dat overheden in dezen in toenemende mate onmachtig zijn; dat er andere krachten ‒ internationaal, economisch, financieel ‒ sterker zijn.’
‘Economisch gebeurt er al decennia nooit wat de meeste mensen willen: minder ongelijkheid’
‘We denken dat we in een democratisch bestel leven, maar economisch gebeurt er al decennia nooit wat de meeste mensen willen: minder ongelijkheid.’
Wat politieke reactie oproept?
‘Je ziet de afgelopen decennia politici opstaan die op populistische wijze die onvrede benutten. En dan wordt er heel klassiek een zondebok gezocht. De migrant, de rechters, de media, de wetenschap, de culturele elite.’
Terwijl de onvrede eigenlijk niet daarover gaat?
‘Dat denk ik, ja.’
Je zou ook kunnen zeggen dat de politiek-maatschappelijke elite van de laatste decennia burgers te weinig heeft beschermd tegen het ongebreidelde kapitalisme dat jij ziet bij economische supermachten, en dat de opkomst van rechts-radicaal populisme daarop een democratische reactie is.
‘Dat is natuurlijk een valse oplossing, gebaseerd op valse tegenstellingen. Wat mensen willen, is dat hun stem gehoord wordt, dat ze grip op hun leven hebben, dat ze minder financiële stress ervaren. En met alleen de politieke democratie gaan we dat niet voor elkaar krijgen. We moeten ook de economie democratiseren. Anders heb je een schijndemocratie in een feitelijke kleptocratie.’
‘De concentratie van geld, van macht die met dat geld samenhangt, ondermijnt onze samenleving’
Het is het verrassende punt in het boek van Tuur Elzinga. Waar de titel Democraten aller landen, verenigt u een oproep doet vermoeden tot verdediging van de democratische rechtsstaat en het versterken van de politieke democratie, richt Elzinga in het boek zijn pijlen op de ‘transnationale vennootschappen’ zelf. Die moeten ‘gedemocratiseerd’ geworden, daar moeten andere stemmen gehoord worden dan enkel die van aandeelhouders gericht op financieel rendement.
Lijkt me niet dat Elon Musk daarvoor openstaat.
‘Maar dat stonden de Zonnekoning en al die andere absolute monarchen die we in vroegere tijden hadden ook niet. Ik bedoel daarmee te zeggen dat onze politieke democratie ook niet zomaar is ontstaan. Die is gevormd door trial and error, these en antithese. Dat zal in het economisch domein ook moeten.’
Klinkt als een opgave van Hercules-achtige proporties.
‘Makkelijk is het natuurlijk niet, maar nu gaat het politieke en publieke debat echt over de verkeerde onderwerpen. Het begint met bewustwording dat die democratisering nodig is. En het antwoord van liberaal rechts is dan niet voldoende. Daar wordt dan gezegd dat we de koek groter moeten maken, want dan is er meer te verdelen, krijgen de armere mensen ook meer kruimels en neemt de armoede af. Maar dan hebben we nog steeds een groot probleem, want de concentratie van geld, van macht die met dat geld samenhangt, ondermijnt onze samenleving, onze mogelijkheden om überhaupt te sturen.’
Bewustwording. En dan?
‘Uiteindelijk wil je die grote multinationals democratiseren. En er zijn genoeg voorbeelden van bedrijven waar blijkt dat dit kan en die economisch succesvol zijn. Denk bijvoorbeeld aan het Spaanse Mondragon als geheel. Dat is een werknemerscoöperatie die het al jaren beter doet dan de Spaanse economie, terwijl de mensen zelf zeggenschap hebben over het bedrijf. De financiële verschillen tussen de top en de gewone mensen die daar werken, zijn daar een stuk kleiner dan in het beursgenoteerde bedrijf.’
‘We ervaren nu dat de neoliberale orde een doodlopende weg is’
‘Bedenk ook dat veel mensen die aan een onderneming beginnen helemaal niet bezig zijn met zoveel mogelijk macht geven aan aandeelhouders. Die willen succesvol zijn met een goed idee. Je kunt in de structuur van een bedrijf vastleggen dat het doel niet alleen maar winstmaximalisatie is, bijvoorbeeld door voor een steward ownership-model te kiezen, waardoor ook niet-aandeelhouders een stem krijgen.’
Goede ideeën, maar nog weinig praktijk.
‘Steeds meer partijen krijgen hier oog voor. Ook op politiek niveau zie je een reactie. Denk aan de pogingen van Europa om big tech te beteugelen. Bij grote institutionele beleggers is het debat nu ook van de grond gekomen.
Het neoliberale model heeft tientallen jaren niet ter discussie gestaan. En natuurlijk roept dat weerstand op, want we hebben de aandeelhouder veel te veel vrijheid gegeven. Maar nu ervaren we dat de neoliberale orde een doodlopende weg is, en we weten uit de geschiedenis dat in de oude wereld altijd de kiemen van een nieuwe zitten. En dat het dan snel kan gaan. Een paar weken voor de val van de Muur in Berlijn zag ook niemand dat aankomen.’
Piet-Hein Peeters is freelancejournalist.
Foto: Jeroen Dietz