Het hoger onderwijs staat voor de uitdaging om studenten te helpen zich te ontwikkelen tot zelfstandige burgers die zich kritisch kunnen verhouden tot de complexiteit van de samenleving. Onderwijs dient hierbij als instrument om bij te dragen aan de ontwikkeling van studenten. Vaak vindt dit zijn vertaalslag in begrippen als ‘Bildung’ of kritisch bewustzijn.
‘Bildung’ duidt op de vorming van een complete persoonlijkheid en op ontplooiing. Daartoe dient een student zich bewust te zijn om in de heersende normen en waarden sociale, politieke en economische onderdrukking en tegenstrijdigheden waar te nemen. Kritisch bewustzijn aanleren betekent een beter begrip ontwikkelen over heersende opvattingen. Studenten leren om opvattingen die voor waar en algemeen worden gehouden, scherp te analyseren en stukje bij beetje te vervangen door opvattingen die rechtvaardiger zijn en meer rekening houden met alle burgers.
Studieonderdelen als een invuloefening
In de praktijk vanuit onze rol als docent zien we dat wij niet toe kunnen komen aan een zinvolle invulling van ‘Bildung’ om studenten te wijzen op de mogelijke wegen naar het gebruik van het eigen verstand. Studenten komen tijdens hun hbo-opleiding nauwelijks tot de ontwikkeling van een kritisch bewustzijn. Ze zijn vooral doelgericht bezig om het studieonderdeel te halen als een invuloefening, mede omdat de aangeboden studie-inhouden sterk gebonden zijn aan matrixen en ‘rubricsen’. Zij krijgen onvoldoende inhouden en instrumenten in het onderwijs aangeboden waarmee zij de aangeboden doelgerichte kennis binnen een groter kader kunnen plaatsen en daarop kunnen reflecteren.
Hoe is dit probleem ontstaan? Binnen het onderwijs gaat het enerzijds om de reproductie van kennis, waarbij de studenten geen andere optie hebben dan zich voegen in een door anderen gedefinieerde werkelijkheid en anderzijds om de wijze waarop het hbo-onderwijs is georganiseerd. Jaar na jaar melden zich meer nieuwe studenten aan voor een hbo-studie zonder dat daar passende middelen voor beschikbaar gesteld worden. Docenten moeten meer studenten bedienen in minder tijd. Vaak heeft de docent daardoor niet eens voldoende tijd om de verplichte lesstof te lezen, laat staan dat enige reflectie op de voorgeschreven teksten kan plaatsvinden.
Disciplineren van studenten
Het huidige onderwijs is gevat in formats en protocollen: de uniforme PowerPoints met bijbehorende teksten en tentamens op basis van vaststaande beoordelingscriteria. De meeste docenten komen in de les niet veel verder dan vragen over het te toetsen materiaal: ‘Wie kan het model even opdreunen?’ Het betekent dat het onderwijs is ingericht op het disciplineren van studenten waarbij niet verwacht wordt dat studenten en docenten een inhoudelijke discussie voeren over het studiemateriaal. Studenten krijgen van het begin af aan te horen: ‘dit is wat je moet doen volgens dit beoordelingskader en als je daaraan voldoet, dan behaal je een voldoende.’
Hoe zit het dan met de 21st century skills die sinds een aantal jaren een belangrijk agendapunt in het hbo vormen? Vaardigheden als: kritisch denken, creatief denken, probleemoplossend denken, ict-basisvaardigheden, informatievaardigheden, computational thinking en mediawijsheid, die bij vluchtige lezing lijken aan te sluiten bij ‘Bildung’.
Na kritische lezing blijkt het echter te gaan om vaardigheden als uiting van een instrumenteel denken, terwijl het bij ‘Bildung’ gaat om inhouden. Kritisch denken blijkt bij 21st century skills een vaardigheid, op zijn hoogst een competentie. In de praktijk leidt dit tot: ‘we hebben het afgetikt, de student kan het trucje’. Het onderwijs moet weg van deze instrumentele visie. Een kritisch bewustzijn vraagt om een levenshouding, waarin inhoud en verdieping centraal staan.
Vooruitgang door beter inzicht
Een enorme vooruitgang valt te behalen als studenten de voorgeschotelde informatie niet zomaar aannemen en een beter inzicht krijgen in hun eigen mogelijkheden, behoeften en verlangens. Vanuit dat perspectief zijn ook een relativering van de macht en heersende normen en waarden van anderen mogelijk. Dat vereist, naast analysevaardigheden en verwondering, ook inhoudelijke verdieping. Waarom doe je dingen zo? Wat maakt, dat iets zo is? Wat zijn de achtergronden? Wat is de context?
Gepresenteerde vanzelfsprekendheden zijn voor zowel studenten als docenten niet zomaar de waarheid. Dat vereist argumentatie, verdieping en verwondering. Juist deze essentiële vaardigheden ontbreken in het rijtje 21ist century skills. Het hbo heeft minder behoefte aan processturing en meer behoefte aan onderwijsinhoud, want daar zit de kwaliteit van het onderwijs. Maar dan moet er ruimte komen om vragen te stellen en discussies te voeren, en dient het onderwijs niet gericht te zijn op matrixen afvinken, het huidige onderwijskundige perspectief.
Schrap de helft van het onderwijs
Om de patstelling van een te hoge onderwijsdruk en de wens tot meer inhoud en verdieping te kunnen doorbreken, stellen we de volgende praktische oplossing voor: schrap de helft van het onderwijs van een hbo-opleiding. Voor de andere helft blijft dan twee keer zoveel tijd over. Daarmee ontstaat ruimte voor zowel docenten en studenten om zich voor te bereiden, zich te verdiepen en te reflecteren.
Voorbereide docenten kunnen nieuwsgierige vragen stellen en discussies aanmoedigen, waarmee in alle openheid verdieping kan plaatsvinden. Want tentamens over vooraf vastgestelde waardevrije kennis op basis van vaste beoordelingscriteria schaffen we af. Studenten schrijven op basis van de bediscussieerde inhouden opstellen, essays, papers, werkstukken, recensies of wat dan ook, waarin ze laten zien met het geleerde te kunnen werken.
Progressie en zichtbare voldoening
Vanaf week één gaat dat vast niet meteen goed en dat hoeft ook helemaal niet. Verbeterde versies schrijven, tot wel vijf keer, leidt tot ontwikkeling. Onze ervaring bij vakken waar daar de ruimte voor bestond, is dat zowel docenten als studenten daar veel van leerden.
Wij merken vanuit onze rol als docent dat studenten, ongeacht hun achtergrond, met actieve begeleiding binnen een paar weken significant progressie boeken en zichtbare voldoening halen uit de cognitieve ontwikkeling die ze doormaken. Bevoorrechte studenten die van huis uit tot ‘Bildung’ zijn opgevoed, hebben een kritisch bewustzijn reeds geïnternaliseerd tot levenshouding. Zij zoeken die verdieping ergens anders, als het onderwijs dat niet biedt. Voor velen is kritisch bewustzijn echter grotendeels onbekend terrein. Juist dáártoe dient het onderwijs.
Adriaan Rottenberg is zelfstandig onderzoeker. Najat Bay is werkzaam bij de onderzoeksgroep teamprofessionalisering in veranderende organisaties van The Worklab, Hogeschool van Amsterdam. Joop Zinsmeister is werkzaam bij de onderzoeksgroep Arbeid en Human Capital in transities van The Worklab, Hogeschool van Amsterdam.
Foto: Teenstreetphotography (Flickr Creative Commons)