Het is vandaag 4 oktober, Diversity Day, een initiatief van SER Diversiteit in Bedrijf. Net als Pride, Coming Out Day of Internationale Vrouwendag, dragen dit soort dagen bij aan bewustwording. Tegelijkertijd bestaat het risico op marketingstunts waarbij bedrijven veinzen bepaalde initiatieven, groepen, sociale ongelijkheidskwesties een warm hart toe te dragen, terwijl daar in de rest van het jaar weinig van te merken is. Een voorbeeld:
De klant ziet in de supermarkt de tafel met uitgestalde producten: ‘Alles voor een fijne ramadan’. Een paar jaar geleden moest hij mensen nog uitleggen waarom hij niet at en ook niet dronk gedurende deze maand en kijk nu eens: de vastenmaand wordt zichtbaar in gangbare winkels. En natuurlijk, de winkels verdienen eraan, maar het geeft toch een zeker gevoel van gezien worden. En dat doet hem wat.
Bij de kassa legt hij zijn lege boodschappentas op de band. Hij heeft namelijk geen behoefte aan kassamedewerkers die hem vragen de inhoud van zijn tas te laten zien onder het mom ‘protocol, meneer’. Terwijl dat klaarblijkelijk niet nodig was bij de vijf klanten voor hem. De lege tas op de band is een automatisme geworden om discussie en frustratie preventief uit de weg te gaan. Dít gevoel van ‘gezien worden’ staat in schril contrast met de ramadantafel in de winkel.
Ervaringen als essentiële kennisbron
Bovenstaand voorbeeld laat zien dat inclusie méér is dan het neerzetten van een ramadantafel als marketingtruc. Hoewel deze goedbedoelde acties kunnen helpen om de status quo aan de kaak te stellen en diversiteit te tonen, veranderen ze vaak weinig aan het gebrek aan inclusie en de impact die dit kan hebben op de dagelijkse leefwereld van een persoon.
Het veinzen van inclusie, ook wel diversity washing genoemd, is dus niet genoeg om mensen, in al hun diversiteit, in dagelijkse situaties het gevoel te geven dat ze een gelijkwaardig onderdeel zijn van een plek, groep of samenleving, dat ze ergens hóren in plaats van erbij horen.
Het voorbeeld mag door sommige lezers als futiel en subjectief[1] worden weggezet, maar voor mensen die met zulke ‘terloopse’ controles te maken hebben, zijn het manieren om subtiele vormen van uitsluiting het hoofd te bieden en zo het dagelijks leven draaglijker te maken.
Ervaringskennis over dergelijke dagelijkse praktijken biedt kansen om échte inclusie te vergroten, zoals Tim ’S Jongers eerder dit jaar bepleitte tijdens de Participatielezing. Eerder onderzoek van Movisie signaleerde dat ervaringskennis vaak in een te laat stadium wordt ontsloten. Het onderzoek pleitte ervoor om deze van begin af aan mee te nemen bij beleidsontwikkeling.
Participerende observatie
Om gedegen en menswaardige inzichten te krijgen in in- en exclusie, kan participerende observatie uitkomst bieden. Bij participerende observatie, oorspronkelijk een methode uit de culturele antropologie, vertrekt de onderzoeker vanuit degenen om wie het gaat, wordt deze onderdeel van een bepaalde leefwereld door mee te doen (participeren) en goed te kijken (observeren) (Hammersley & Atkinson, 2019).
(Beleids)onderzoekers en sociaal professionals komen veelal tijd en budget te kort voor de langdurige participerende observatie
Participerende observatie stelt je in staat om van dichtbij mee te maken hoe het voor iemand is om op een bepaalde plek boodschappen te doen, naar school te gaan, vrijwilligerswerk te doen of te werken. Wat gaat er goed, wat vinden mensen belangrijk en waardevol, wanneer voelen ze zich ergens thuis, maar ook: waar liggen knelpunten en wanneer voelen ze zich niet thuis?
Daarbij is het van belang om oog te houden voor de diversiteit aan betekenissen en belevingswerelden. Spreek je bijvoorbeeld alleen mensen die vooral op jou lijken of betrek je een zo breed mogelijk scala aan ervaringen?
Langdurig situatie beleven
(Beleids)onderzoekers en sociaal professionals komen veelal tijd en budget te kort voor de langdurige participerende observatie die kenmerkend was voor traditionele antropologen. Juist daarom is ervaringskennis ontsluiten zo belangrijk.
Een externe onderzoeker zal altijd tijdelijk in een leefwereld zijn, waardoor deze niet zal kunnen ervaren hoe het is om langdurig een bepaalde situatie te beleven. Het zou daarom beter zijn wanneer participerende observatie wordt gedaan door degenen die, bijvoorbeeld, zélf in een bepaalde wijk wonen, zich identificeren als transpersoon of met een bepaalde culturele achtergrond. Door samen te werken met onderzoekers, krijgen zij handvatten aangereikt waarop te letten bij participerende observaties in hun eigen leefwereld en kunnen ze duiding geven aan de ervaringen. Het grootste voordeel hiervan is dat ervaringsonderzoekers makkelijker het vertrouwen zullen winnen van personen met dezelfde ervaringen en zich beter kunnen inleven.
Vertrouwen winnen als niet-ervaringsonderzoeker
Wanneer de inzet van ervaringsonderzoekers niet mogelijk is, dan kunnen onderzoekers denken aan innovatieve alternatieven waarbij ervaringskennis alsnog voorop wordt gezet.
Een voorbeeld is leren van ervaringsraden. Een ander voorbeeld is photovoice, waarbij deelnemers betekenisvolle elementen, bijvoorbeeld in de wijk, fotograferen, waarna onderzoekers met hen in gesprek gaan over de achterliggende betekenis van de foto’s. Ook interviews in de eigen vertrouwde omgeving zorgen voor een bredere context en bieden mogelijkheden voor observatie. En met niet-talige werkvormen kunnen mensen die een bepaalde taal niet of minder machtig zijn ook hun ervaringen delen en uiten.
Deze vormen stellen de dagelijkse ervaringen van inwoners centraal en vormen een mooi beginpunt om vertrouwen te winnen om verder gesprek mogelijk te maken in de eigen omgeving.
Voorbij diversity washing
Door ervaringskennis van begin af aan te betrekken bij de ontwikkeling van beleid kunnen meer gecontextualiseerde en systemische oplossingen worden ontwikkeld mét inwoners, betrokkenen (zoals de supermarkt uit het voorbeeld), gemeenten, het sociaal domein en organisaties. Dit maakt het mogelijk om voorbij diversity washing-stunts te gaan, zoals de ramadantafel.
In plaats daarvan leidt het hopelijk, in lijn met dit betoog, tot een meer ontspannen doch gedegen kijk op inclusie. Inclusie waarbij iedereen a priori onderdeel is van een gemeente, organisatie of samenleving, deze mede kan vormgeven en waarin iedereen zich (h)erkend en geaccepteerd voelt als individu.[2] Dit vraagt om een andere mindset met oog én begrip voor dagelijks beleefde in- en uitsluitingspraktijken, zoals het automatisme van een lege boodschappentas op de band.
Verder lezen over ervaringskennis:
- Ervaringskennis en het beleven van eenzaamheid, uitzichtloosheid, machteloosheid | Movisie
- Ervaringskennis belangrijke bron voor hulpverleners en beleidsmedewerkers | Movisie
- De heilige graal van de ervaringskennis – Sociale Vraagstukken
Lotte Thissen is bij Movisie onderzoeker en projectleider bij het team Inclusie & diversiteit.
Noten:
[1] In dit stuk merkt Saskia Keuzenkamp terecht op dat wetenschappelijke en professionele kennis in de praktijk vaak meer statuur heeft dan ervaringskennis.
[2] Essay Inclusie en diversiteit. Wat, waarom en hoe? | Movisie
Foto: Laura Thorne (Flickr Creative Commons)