Met vrouwen in de rechterlijke macht is rechtspraak feminiener geworden

Binnen publieke beroepen wordt geworsteld met een goede genderbalans. Zo is de politie van oorsprong een mannenbolwerk, zijn de vrouwelijke huisartsen sinds kort in de meerderheid en zien we ook onder rechters steeds meer vrouwen. Wat betekent dit laatste voor de rechtspraak?

Sinds in 1947 de eerste vrouwelijke rechter Johanna Hudig aantrad, hebben vrouwen de rechtspraak veroverd. Eerst langzaam, daarna snel. Inmiddels kan wel worden vastgesteld dat in de rechtspraak het glazen plafond is doorbroken. Er zijn meer vrouwelijke rechtbankpresidenten dan mannelijke, de president van de Hoge Raad is sinds vorig jaar een vrouw en in alle Europese rechterlijke instanties is de Nederlandse rechter een vrouw.

Hebben deze vrouwen de rechtspraak veranderd? Dat is een lastige vraag omdat het moeilijk is de veranderingen in de rechtspraak sinds 1947 te scheiden van andere veranderingen in de maatschappij sinds die tijd. Rechters zijn uit hun ivoren toren gekomen, er is meer aandacht voor procedurele rechtvaardigheid, maar is dit toe te schrijven aan de komst van vrouwelijke rechters of heeft het te maken met andere parallelle maatschappelijke ontwikkelingen, zoals de algemene emancipatie, internationalisering, multicultualisering, schaalvergroting en veranderde rechtsvragen? En dan is er het kip en ei probleem: is de rechtspraak veranderd door de komst van vrouwelijke rechters of zijn er steeds meer vrouwelijke rechters door veranderingen in de rechtspraak?

Vrouwen zouden goed zijn voor de sfeer

Ik vroeg het 24 rechters met verschillende ervaring, binnen verschillende instanties en in verschillende functies, 12 mannen en 12 vrouwen. Zij vonden het ook een lastige vraag en zelfs met de vraag of er verschillen zijn tussen mannelijke en vrouwelijke rechters hadden ze moeite. Ze waren uiterst voorzichtig en benadrukten aanvankelijk vooral dat het niet uitmaakt voor de uitspraak. In de loop van het gesprek werden de respondenten wat genuanceerder en noemden vrijwel alle rechters wel enkele verschillen tussen vrouwelijke en mannelijke rechters. Zo hoorde ik dat vrouwen zich beter zouden voorbereiden, genuanceerder zouden zijn, er beter in zijn het gesprek op gang te houden, vrouwen zouden menselijker en zittingsvaardiger zijn. Vrouwen zouden goed zijn voor de sfeer, mannen zouden dogmatischer en zakelijker zijn.

Vooral de mannelijke respondenten waren opmerkelijk complimenteus over hun vrouwelijke collega’s. Een paar vrouwen vonden van hun vrouwelijke collega’s dat ze vaak miepen over werklast, roosters en dergelijke, maar er was ook een vrouw die zei dat ze vrolijker thuiskwam na een zitting met vrouwelijke collega’s dan na een met mannen. Op basis van de interviews vind ik het aannemelijk dat er wel degelijk verschillen zijn tussen vrouwelijke en mannelijke rechters op groepsniveau, maar dat de verschillen tussen mannen onderling en vrouwen onderling groter zijn.

Stel nu dat er gemiddeld genomen wel verschillen zijn tussen mannelijke en vrouwelijke rechters is dat dan een probleem, vroeg ik mijn respondenten. Nee, meenden zij bijna unaniem want voor de uitspraken maakt het in hun ogen immers geen verschil. Helemaal unaniem was het niet want één respondent was er van overtuigd dat het voor de uitspraken wel moet uitmaken en een ander meende dat vrouwen zwaarder straffen.

Diversiteit vinden rechters vooral voor het beeld naar buiten belangrijk

Diversiteit van de rechterlijke macht vonden alle respondenten belangrijk, vooral voor het beeld naar buiten. In sommige zaken vinden zij een divers samengestelde kamer nodig. Veel genoemd werden zedenzaken omdat een mannelijke verdachte zich bijvoorbeeld benadeeld zou kunnen voelen bij een kamer van drie vrouwen. Maar hoe vaak hebben in het verleden vrouwelijke verdachten niet tegenover drie mannen gestaan en staan nog steeds verachten met een donkere huidskleur tegenover drie witte rechters? Dit is bovendien opmerkelijk, want als mannelijke rechters hetzelfde oordelen als vrouwelijke waarom is een gemengde kamer dan zo belangrijk? Daarnaar streven wekt de indruk dat mannen en vrouwen juist wel verschillend oordelen.

Veel respondenten vonden dat als de man-vrouwverhoudingen in de toekomst te veel uit elkaar gaan lopen er een voorkeursbeleid voor mannen moet worden gevoerd. Sommigen zeiden dat daarvan informeel allang sprake is, zo zei een van de respondenten: ‘een mannelijke kandidaat voor familierecht laat ik niet lopen.’ Maar volgens de wet mag een voorkeursbeleid voor mannen niet. Overigens beklemtoonden alle respondenten dat alleen bij gelijke geschiktheid de voorkeur aan een man mag worden gegeven. Ze realiseerden zich ook dat diversiteit meer is dan genderdiversiteit en dat de rechtspraak erg achter loopt als het gaat om etnische diversiteit en erg elitair is.

Een ideale baan voor moeders?

De belangrijkste reden die respondenten noemden voor de sterke toename van vrouwelijke rechters was de goede arbeidsvoorwaarden. Bedoeld werden de mogelijkheid om in deeltijd te werken en het eigen werk in te delen. Op zich verklaart dat natuurlijk niet waarom het beroep aantrekkelijk is voor vrouwen. Immers, waarom zouden mannen het niet fijn vinden om in deeltijd te kunnen werken en zelf het werk in te kunnen delen. Maar respondenten meenden dat vrouwen meer hechten aan het kunnen combineren van zorgtaken en werk. ‘De rechterlijke macht is een ideale baan voor moeders’, vond een van mijn vrouwelijke respondenten. Kennelijk zijn we nog niet zo ver dat we het ook een ideale baan voor vaders vinden en zien we de zorg voor kinderen nog steeds als iets dat primair de taak van moeders is.

Het was zelfs zo dat het vele deeltijdwerken van vrouwelijke rechters bij sommige respondenten geïrriteerde reacties opriep. Zo ergerde een van de vrouwelijke rechters zich aan collega’s die het rechterschap als bijbaantje zien. Veel respondenten merkten op dat vrouwelijke rechters gevoeliger zijn voor burn-out. Zou dat echt iets in hun fysiek of psyche zijn of zijn vrouwen nog altijd veel vaker dan mannen dubbel belast?

Er is nu meer ruimte voor feminiene eigenschappen

Hebben vrouwen de rechtspraak veranderd? De vraag is niet goed te beantwoorden maar het is waarschijnlijk dat de emancipatie de rechtspraak heeft veranderd. Emancipatie heeft ertoe geleid dat als feminien gekarakteriseerde eigenschappen meer ruimte hebben gekregen. Rechters zijn opener, responsiever wordt het genoemd en tijdens de zitting is er meer ruimte voor emoties.

Ashley Terlouw is hoogleraar rechtssociologie aan de Radboud Universiteit van Nijmegen.

 

Foto: Tim Gouw via Unsplash