Van het (zelf)beeld van Nederland als een progressief en tolerant land is weinig over nu radicaal- rechtse partijen de grootste zijn geworden bij zowel de Provinciale Statenverkiezingen van 2019 als de Tweede Kamerverkiezingen van 2023. ‘Nederlanders weer op 1’ en ‘Eindelijk weer aandacht voor echte Nederlanders’.
Met deze slogans heeft Wilders op 22 november een onverwacht grote zege behaald en hiermee het nativisme verder genormaliseerd. Niet alleen door het resultaat’, maar ook in de aanloop naar en in de nasleep van de verkiezingen werd het nativisme genormaliseerd. Wat is nativisme precies en hoe vindt deze normalisering onder radicaal-rechts plaats?
Wilders meent dat antiracisme een vorm van racisme tegen ‘blanken’ is
In Wilders’ wereld bestaat geen tekort aan vijanden. Hij wil rigoureus de grenzen sluiten, zowel voor asielzoekers als voor arbeidsmigranten. Tussen migranten die al in Nederland zijn, maakt hij eveneens weinig onderscheid: hij gaat tekeer tegen asielzoekers, arbeidsmigranten (wie herinnert zich niet het Polen-meldpunt?), moslims, Marokkanen en zwarte Nederlanders. Hij ziet in deze ‘vreemde krachten die hier niet thuishoren’ een fundamentele bedreiging voor ‘echte Nederlanders’. Diegenen die geen ‘echte’ Nederlander zijn vormen niet alleen een bedreiging, maar zij kunnen ook nooit écht Nederlands worden.
Kortom: Wilders is de belichaming van het Nederlands nativisme, wat gebaseerd is op de fictieve maar effectieve tegenstelling tussen ‘echte’ Nederlanders en ‘vreemdelingen’, natives en non-natives. Waar bestaat precies dit nativisme uit?
‘Vreemden’ als vijanden
Wilders is niet zomaar een racist, maar een racist die vindt dat zwarte Nederlanders niet Nederlands zijn. En hij meent dat antiracisme een vorm van racisme tegen ‘blanken’ is, en daarmee een aanval op de echte Nederlander. Zo ziet hij zwarte anti-Zwarte Piet-activisten als on-Nederlands: ‘zij’ bemoeien zich met ‘onze’ (witte) traditie, waar zij geheel buiten zouden staan en waarover zij hun mond moeten houden. Dit is racistisch nativisme.
Omdat moslims niet in Nederland thuishoren, moeten zij uit Nederland verdwijnen
Zijn islam-aversie volgt dezelfde nativistische logica: niet alleen hoort de islam niet bij Nederland, maar hij vormt bovendien een fundamentele bedreiging voor Nederland. Wilders’ ‘minder, minder Marokkanen’ is geen slip of the tongue, maar de uitkomst van onder andere zijn islamofobe nativisme: omdat moslims niet in Nederland thuishoren, moeten zij uit Nederland verdwijnen. Liever remigratie dan integratie.
Het gaat om hun ‘Nederlandsheid’
Zolang ‘vreemden’ hier nog zijn, hebben ze niet dezelfde rechten als andere Nederlanders. Yesilgöz mocht vanwege haar dubbele paspoort van hem geen minister zijn net zomin als Arib Kamervoorzitter. Kamerleden met een hoofdoek mogen het parlement niet in. Met andere woorden, of iemand de Nederlandse nationaliteit heeft, telt voor hem niet, het gaat om hun ‘Nederlandsheid’. Burgerschap is dan niet politiek, maar cultureel bepaald. Val je daarbuiten, dan ben je wat Wilders betreft ook je sociaal burgerschap kwijt, want de voorzieningen van de verzorgingsstaat zijn er alleen voor ‘Henk en Ingrid’ en niet voor ‘Mohammed en Fatima’.
‘De elite’ vormt ook bedreiging
Wilders' nativistische logica plaatst niet alleen Nederlanders met een migrantenachtergrond buiten de natie, maar ook de elite die de touwtjes in handen zou hebben. Zo raakt zijn nativisme verknoopt met zijn populisme. De elite – die hij gek genoeg vereenzelvigt met ‘links’ (ter herinnering: de laatste enigszins progressieve regering was aan de macht tussen 1973 en 1977) – zou Nederland bewust kapotmaken door migranten voor te trekken, macht aan Europa over te dragen en Nederlandse tradities te loochenen.
Het nativisme onder radicaal-rechts werd en wordt ook genormaliseerd door mainstream media
Wetenschappers, collega-politici, ‘D66-rechters’ en journalisten (‘tuig van de richel’) moeten het ontgelden. Niet toevallig stelt de PVV in haar huidige partijprogramma voor om de NPO ‘af te schaffen’. Kortom, net als migranten en Nederlanders met een kleur, is de elite een bedreiging voor het ‘echte’ Nederland. De elite als zelf-hatende, vervreemde landverraders.
Normalisering door media
Hoewel zulke nativistische vijandbeelden simplistische clichés zijn geworden, hebben zij, zoals blijkt uit deze verkiezingen, allesbehalve aan politieke effectiviteit ingeboet. Sterker nog, het nativisme onder radicaal-rechts werd en wordt ook genormaliseerd door mainstream media. Ten eerste gaat veel media-aandacht uit naar neutrale thema’s, zoals procedures en praktische kwesties in relatie tot de kabinetsformatie. Zal Wilders een coalitie kunnen vormen? Komt hij aan de meerderheid? Wie wordt de informateur? Daarnaast worden PVV’s nativistische ideeën vaak besproken in termen van (on)uitvoerbaarheid. Alsof er geen principiële bezwaren zijn en we het direct over de praktische kanten zouden moeten hebben.
Media nemen Wilders’ matiging over
Een tweede factor die bijdraagt aan de normalisering van nativisme is de overname door de media van Wilders’ strategie van matiging. Eindeloos werden zijn woorden herhaald dat de ‘islam geen prioriteit meer voor hem was’, de Koran niet verboden hoefde te worden noch islamitische scholen gesloten, en dat hij bereid was verantwoordelijkheid te nemen.
Steeds vaker spreken van een ‘centrumrechts’ kabinet is typerend voor de normalisering
Wilders zet het frame van matiging voort in de onderhandelingen door te stellen dat de PVV zich ‘stevig maar redelijk’ zal opstellen. Over Nederlanders met een migratieachtergrond zei hij: ‘We zullen op een fatsoenlijke manier met mensen omgaan.’ Dat er steeds vaker wordt gesproken van een ‘centrumrechts’ kabinet, waarin notabene een radicaal nativistische partij de grootste zou zijn, is typerend voor de normalisering van het nativisme. Wilders werd Milders.
Om dat beeld van redelijkheid, van een zekere zachtheid, ja zelfs knuffelbaarheid aan te zetten werd Wilders-de-dierenvriend ingezet. In het jeugdjournaal van twee weken voor de verkiezingen ging het vooral over hem als kattenliefhebber.
Het frame-Milders is zo populair omdat het geruststelt: het zal allemaal zo’n vaart niet lopen. Dus vergeten de media zijn consequente nativisme sinds de oprichting van de PVV in 2005, inclusief het rabiate recente PVV-partijprogramma.
Luister en huiver
Maar hoe aannemelijk is het dat Wilders zijn nativisme zal matigen? Zijn bijdrage tijdens de Algemene beschouwingen op 19 september van dit jaar, twee maanden voor de verkiezingen, spreekt boekdelen. Luister en huiver.
Spreekt hier ‘de premier voor álle Nederlanders’?
Wilders stelde dat Ter Apel voor Nederland als geheel staat. Hij sprak van ‘rooftochten’, van ‘tuig’ dat Nederlanders ‘bespuugt en mishandelt’, ‘gijzelt’, ‘misbruikt’, ‘verminkt’, van ‘Arabische mannen’ die hun ‘geslachtsdeel op straat laten zien aan jonge meisjes’, van ‘asielzoekers die plassen en poepen midden op straat’. In Nederland geboren ‘Marokkanen’ zouden scherven van kapotgeslagen flessen in het zand te steken, ‘om zich vervolgens rot te lachen als [kanker-Hollanders] zich tot bloedens toe verwonden’, allemaal ‘multiculturele misdaden, met de hartelijke diversiteitsgroeten van links-liberaal Nederland.’ Spreekt hier, zoals Wilders het zelf zei, ‘de premier voor álle Nederlanders’?
Kijkduin
Zijn protest tegen asielopvang in Kijkduin illustreert dat hij ook na de verkiezingen nog steeds iedere asielzoeker de deur wil wijzen (Verlaan, 2023). Het verschil tussen Wilders voor de camera en op X (het voormalige Twitter) problematiseert eveneens het beeld dat hij gematigd zou zijn.
‘Keuze is simpel: aanpassen of wegwezen!’
Dat we uiterst sceptisch moeten zijn op het frame van matiging bewijst ook een bericht op X van de fractievoorzitter van de PVV in Den Haag, die nóg een stap verder gaat dan Wilders zelf door te zinspelen op het etnisch zuiveren van moslims: ‘NEDERLAND. UIT. ALLEMAAL! Den Haag de-islamiseren i.p.v. de haat faciliteren. Huis voor huis, straat voor straat, wijk voor wijk #DenHaag weer vrij maken van deze geïmporteerde haatideologie. Keuze is simpel: aanpassen of wegwezen! 22 november is D-Day’.
Misvatting: PVV is sociaaleconomisch links
Wat daarnaast bijdraagt aan de normalisering van het nativisme, is de misvatting dat de PVV op sociaaleconomisch vlak links zou zijn. Jesse Frederik heeft echter laten zien dat met betrekking tot meerdere sociaaleconomische issues de PVV in de Tweede Kamer rechtser stemt dan de VVD.
Het framen van de PVV als links op sociaaleconomisch vlak miskent het onderliggende nativisme
Daarnaast zit het nativisme ook in sociaaleconomische ideeën ingebakken: sociale voorzieningen zouden zich moeten beperken tot ‘echte Nederlanders’ De stem van de PVV tegen het recht op bijstand voor boerka-draagsters is een illustratie van dit welfare chauvinism. De poging om de woningcrisis in de schoenen van asielzoekers te schuiven toont eveneens het uitsluitende, rechtse karakter van de PVV.
Het framen van de PVV als links op sociaaleconomisch vlak miskent het onderliggende nativisme. Dit nativisme is klip-en-klaar op culturele onderwerpen, maar het is ook het dragende principe onder veel van de sociaaleconomische voorstellen van de PVV.
Ook na de verkiezingen
De normalisering van nativisme gaat na de verkiezingen door, onder andere door de misplaatste suggestie dat ook veel moslims op de PVV zouden hebben gestemd. Zo postte Wilders een ingezonden brief van een moslimmigrant die zijn narratief onderschrijft en stelde Lale Gül bij WNL dat veel van haar vrienden met een migratieachtergrond op de PVV zouden hebben gestemd. De impliciete boodschap hierbij is: als zelfs moslims, die al jaren hét doelwit van Wilders’ woorden zijn, hem acceptabel vinden, dan zal hij wel acceptabel zijn.
Hij zal het laten vallen van speerpunten uit zijn programma als enorme concessies presenteren
Hoe normaler Wilders wordt gezien, hoe minder hij zal hoeven in te leveren bij de coalitieonderhandelingen. Hij zal het laten vallen van speerpunten uit zijn programma, zoals de sluiting van islamitische scholen en het verbieden van de Koran, als enorme concessies presenteren. Alsof het hier gaat om normale, onderhandelbare wensen, waar andere partijen iets tegenover moeten zetten.
Maar, zoals Tamar de Waal terecht stelt: ‘Zodra een autoritaire politicus verschijnt gaan coalitievormingen niet meer over het uitwisselen van wensenlijstjes, maar over het al dan niet normaliseren van mens- en wereldbeelden en het bagatelliseren van haat en racisme’ (De Groene Amsterdammer, 2023).
Vooruitzichten voor de toekomst
Nativisme biedt geen toekomstperspectief. Een van de gevolgen van de nativistische logica is dat er geen plaats is voor tussenvarianten en verandering: je bent in or out. Hoewel de werkelijkheid uit talloze tinten grijs bestaat, schetst de nativistische politieke retoriek een rigoureus eenduidig beeld waarin geen kans of hoop op de ontwikkeling van een Nederlandse islam of integratie van moslims bestaat. In een als onveranderlijk gedefinieerde ‘Nederlandsheid’ zal er voor sommigen nooit plaats zijn.
De politieke winst van de PVV is een verlies voor de samenleving in haar geheel
Nativistische paniekretoriek is zowel principieel als pragmatisch problematisch. Het is contraproductief voor oude én nieuwe Nederlanders. De polariserende taal voedt wederzijdse angst en argwaan, en ondermijnt daarmee precies wat het belooft te versterken: het thuisgevoel van ‘echte’ (lees: witte) Nederlanders. Zij die als ‘vreemd’ worden neergezet, raken daardoor verder vervreemd. De politieke winst van de PVV is dus een verlies voor de samenleving in haar geheel.
Geweld tegen minderheden
Wat zal de politieke invloed van PVV’s nativisme zijn? Een veelgehoorde stelling is dat deze beperkt zal zijn, juist door noodzakelijke matiging in Nederland-coalitie-land en vanwege juridische onhaalbaarheid. Wij hebben onze twijfels over dit geruststellend pragmatisme. Wilders zal namelijk op allerlei beleidsterreinen (wonen, zorg, onderwijs, et cetera) de nativistische logica introduceren. Wie hebben prioriteit in de sociale zekerheid? Wiens geschiedenis wordt onderwezen?
De meeste nieuwkomers willen zich hier thuis voelen en zich voegen in de mainstream
De invloed van nativisme gaat overigens niet specifiek over één partij of één verkiezing noch over de ontwikkeling in één land. Voor nativisten is deze invloed niet een sprint, maar een marathon. Het is daarom niet uitgesloten dat het nativisme, geleidelijk en op de lange termijn, nog meer aan invloed zal winnen en de democratische rechtstaat zal blijven ondermijnen. Of zoals Sophie van Gool het treffend samenvat: ‘Brokkel, brokkel, brokkel.’ In het weerleggen van de nativistische logica – die uiteindelijk onherroepelijk uitloopt op geweld tegen minderheden – zullen we nog meer moeten proberen te begrijpen waarom zoveel mensen zich tot het nativisme aangetrokken voelen.
Onhoudbaar in divers, democratisch land
Het nativisme heeft een enorm sterk intuïtief appeal: sommige mensen mogen zich meer thuis voelen omdat ze hier meer thuishoren. Maar in een democratisch, divers land is dat geen houdbaar toekomstbeeld. Dat verreweg de meeste nieuwkomers zich hier thuis willen voelen en zich willen voegen in de mainstream, dat is de noodzakelijke geruststelling voor ‘autochtone’ Nederlanders. Migranten en hun kinderen zijn geen bedreiging – het zijn nieuwe Nederlanders.
Jan Willem Duyvendak is hoogleraar sociologie aan de Universiteit van Amsterdam en directeur van het Netherlands Institute of Advanced Study (NIAS-KNAW). Josip Kešić is socioloog en imagoloog, en werkt als onderzoeker-docent bij Hogeschool Inholland. Zij zijn, in samenwerking met Timothy Stacey, de auteurs van The Return of the Native. Can Liberalism Safegueard Us Against Nativism? (2023, Oxford University Press).
Bronnen
Verlaan, J. (2023, 30 november). 98 asielzoekers in een hotel: hoe opvang in Kijkduin een landelijke rel werd. NRC.
Waal, T., de (2023, 29 november). Gifbeker. De Groene Amsterdammer.
Foto: Still uit: In gesprek met PVV-lijsttrekker Geert Wilders (Nieuwsuur)