Nieuw jaarboek: ouderen zijn oplossing voor vergrijzing

Ouderen zijn een probleem. Aan dat idee valt niet te ontkomen als je de publicaties van adviesraden en in de media tot je door laat dringen. Het is ook niet niks als in 2040 een kwart van de bevolking ouder dan 65 zal zijn. Dat zal om te beginnen flink in de papieren gaan lopen. Ouderen gebruiken namelijk veel zorg.

‘Voor groep van 65 jaar en ouder nemen zorguitgaven toe van 37 naar 167 miljard euro’

De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) schrijft over de Nederlandse situatie: ‘Voor de groep van 65 jaar en ouder nemen de zorguitgaven tussen 2015 en 2060 volgens de prognoses van het RIVM toe van 37 naar 167 miljard euro, een gemiddelde groei van 3,4 procent per jaar. Dit komt overeen met een stijging van 44 naar 58 procent van de totale zorguitgaven.’

Dubbele vergrijzing

Ook de behoefte aan arbeidskrachten neemt door de ‘dubbele’ (meer ouderen die ook nog eens gemiddeld steeds ouder zijn) vergrijzing sterk toe. De overheid brengt het probleem van de ouderen zo onder woorden: ‘De samenleving moet zich op de groeiende groep ouderen aan gaan passen’ (ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, in het programma Wonen, ondersteuning en zorg voor ouderen (2022)).

Ouderen solidair met jongeren

Stel nu, zo vroegen we ons af voor de bundel Ouderen als oplossing, dat we het eens omdraaien, en ouderen niet als probleem zien, maar als de oplossing. Als een enorm reservoir waar de samenleving veel meer aan kan hebben – op de arbeidsmarkt, in de zorg, om op de kleinkinderen te passen en voor nog veel meer vrijwilligerswerk.

We lieten ons inspireren door oud-Vilans-directeur Henk Nies die zich in een interview afvroeg: ‘Waarom hebben wij oude mensen nodig?’ Hij vervolgde die vraag met de oproep dat we ‘met z’n allen moeten nadenken’ over wat ouderen voor de samenleving kunnen betekenen. ‘Je zou kunnen zeggen: het is payback time. Laat de ouderen maar eens solidair zijn met de jongeren.’

Schadelijk seniorisme

In onze zoektocht om het makkelijker te maken voor ouderen om mee te doen, stuitten we meteen op de grootste barrière: de beeldvorming. Anja Meulenbelt (79) las laatst de kop in de krant: ‘De ouderen gaan ons overspoelen’. ‘O, dat ben ik’, dacht zij toen. We zitten in ons land met een bijtend seniorisme, zo laten Richard Ridderinkhof en Lotte Brinkhof in indringende beschouwing zien. Schadelijk zelfs voor de volksgezondheid. Chronische stress, verhoogde bloeddruk, geheugenverlies, het zijn maar een paar gevolgen van discriminatie van ouderen.

Te vaak wordt er nog over ouderen gedacht in plaats van met ze gepraat

Om de beeldvorming te doorbreken kunnen we onszelf ertoe aanzetten om bewuster te worden. Communicatie is daarin cruciaal, schrijven de wetenschappers. Het wordt op meer plekken in ons boek betoogd: ga eens met ouderen praten, vraag wat ze willen. Te vaak wordt er nog over ze gedacht in plaats van met ze gepraat.

Positieve gezondheid

Ouderen zelf nemen graag afstand van hun eigen oud-zijn, bijvoorbeeld door te vertellen dat ze ‘nog’ fit zijn, of ‘nog’ werken. Dat blijkt uit een onderzoek dat tijdschrift Gerōn deed onder ouderen. Hoewel de ondervraagde ouderen een vrij positief beeld hadden van het eigen ouder zijn, beschreven ze ouderen in het algemeen als ‘passief, eigenwijs, egoïstisch, rimpelig, en klagerig’.

Automatische associatie van ouderen met ziekte verleggen naar de veerkracht van ouderen

Dat krachtgerichte zit ook sterk in het populaire model van Positieve Gezondheid, wat een alternatief is voor de neiging om vooral te kijken naar beperkingen en gezondheidsproblemen van ouderen. Positieve gezondheid probeert de automatische associatie van ouderen met ziekte te verleggen naar de veerkracht van ouderen en wat hun leven betekenisvol maakt. Aan de klassieke opvatting van gezondheid als een louter fysieke kwestie voegt positieve gezondheid begrippen toe als mentaal welbevinden, zingeving en maatschappelijke participatie.

Niet doorslaan in positiviteit

Een risico van eenzijdig uitgaan van positieve gezondheid, is dat het mensen gevangen kan houden in dat spinnenweb van positiviteit (zie ook Den Brabander, 2022). Laten we wel normaal en realistisch blijven doen over ouder worden. Verlies van naasten, lichamelijke mankementen, dementie en de bijkomende behoefte aan hulp zijn meestal onvermijdelijk, en doen er eveneens toe in een ouder wordend mensenleven. Deze kunnen behoorlijk ontwrichtend zijn en zijn niet altijd te overdekken met een sausje van ‘meedoen’.

Doorwerken na de AOW-leeftijd wordt door 61 procent van de werkgevers positief beoordeeld

Het blijft nodig en zinvol dat ouderen hun kwetsbaarheden en onzekerheden kwijt kunnen. Iets wat toch al lastig genoeg is, in een samenleving waar de dominante norm succesvol en zelfredzaamheid is. En vooral ook zo lang mogelijk ‘jong’ blijven!

Seniorisme

Weg met het seniorisme en het manisch positivisme dus. Een mooi voorbeeld van hoe de beeldvorming snel kan veranderen en ouderen gewaardeerd worden op wat ze echt kunnen, vonden we op de arbeidsmarkt, met dank aan onze auteurs Harry van Dalen en Kène Henkens van het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut.

Weet je nog hoe twintig jaar geleden mensen verwachtten dat zij rond hun 59ste met pensioen zouden gaan? Dat was begin deze eeuw de norm die in de decennia ervoor was gevormd. Met de afschaffing van de VUT in 2005 en de verhoging van de AOW-leeftijd in 2015 is daar snel verandering in gekomen. Niet alleen is 67 jaar veel meer de norm geworden, zelfs doorwerken na de AOW-leeftijd wordt door 61 procent van de werkgevers positief beoordeeld.

Je vraagt aan alle inwoners wat er nodig is en gaat het doen

Leeftijdsnormen kunnen dus sterk van bovenaf beïnvloed worden door regeringsbeslissingen. Zo is oud op de werkvloer nu veel meer geaccepteerd dan tien jaar geleden.

Zorgcoöperaties

In onze zoektocht naar de mogelijkheden voor actieve ouderen in wijken en buurten stuiten we natuurlijk al snel op de honderden zorgcoöperaties die de afgelopen jaren in het land zijn verrezen. Wat is daar nu eigenlijk het geheim van?

Yvonne Witter schrijft in het boek: ‘Eigenlijk heel simpel: je vraagt aan alle inwoners wat er nodig is en gaat het doen. Maaltijden, vervoer, klussen. Je schakelt mensen in die iets kunnen betekenen.’

Sociaal werkers kunnen het niet alleen, samenwerken met collega’s uit zorg, wonen en educatie is cruciaal

Voor wie dat te simpel is, raden we het onderzoeksverslag aan van Marcel Spierts en Sjef van der Klein die minutieus vertellen hoe je met ouderen aan community building kan werken. In het Tilburgse stadsdeel de Reeshof probeerden zij het zelf uit met de ABCD-methode. Twee belangrijke noties: begin klein en bedenk dat gemeenschappen vaak ontstaan op plekken waar mensen elkaar bijna vanzelfsprekend dagelijks tegenkomen. Om community building verder te brengen moet het voorbij het feelgood-punt komen. Dat vereist continue inzet.

En sociaal werkers kunnen het niet alleen, samenwerken met de collega’s uit zorg, wonen en educatie is cruciaal. Spierts en Van der Klein adviseren om onszelf niet al te snel rijk te rekenen en te denken dat community building hét antwoord is op de zorgkloof, maar vooralsnog zien wij vooral veel potentie.

Lilian Linders is lector Empowerment en Professionalisering bij Hogeschool Inholland. Marcel Ham is hoofdredacteur van het Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken.