Eén op de vier Nederlandse jongeren geeft mantelzorg aan een ziek familielid of een naaste. De laatste jaren is daar meer oog voor en verschillende politieke partijen hebben er ook aandacht aan besteed in hun verkiezingsprogramma. Dat is belangrijk, want het hebben van zorgtaken voor jongeren is van invloed op de kwaliteit van hun leven.
Dat blijkt uit nieuw SCP-onderzoek dat op 7 december 2023 is verschenen. Het onderzoek laat zien dat er vooral nadelen kleven aan intensieve mantelzorg en het onderstreept het belang van een maatschappelijke discussie over wat we van jongeren aan mantelzorg mogen vragen.
In de maatschappelijke discussie en bij beleidsmakers zien we twee tegenstrijdige beelden van mantelzorgende jongeren
Van de bijna 2 miljoen jongeren tussen de 16 en 24 jaar biedt een half miljoen mantelzorg. Zij helpen bijvoorbeeld een ouder met een chronische fysieke ziekte, een broer met autisme, een buurjongen met een verstandelijke beperking of een vriendin met psychische problemen. Die hulp bestaat vaak uit huishoudelijke taken, het geven van emotionele ondersteuning en het gezelschap houden van de naaste. Persoonlijke verzorging en verpleegkundige hulp wordt minder vaak door jongeren gegeven.
Hoort mantelzorg erbij voor jongeren?
In de maatschappelijke discussie en ook bij beleidsmakers zien we twee tegenstrijdige beelden van mantelzorgende jongeren. In het eerste beeld wordt mantelzorg die geboden wordt door jonge mensen geaccepteerd omdat we hun hulp nodig hebben. Door financiële tekorten en een gebrek aan personeel kan niet alle zorg door professionele zorgverleners gegeven worden. Bovendien kunnen de zorgtaken door de toename van het aantal hulpbehoevenden niet allemaal opgevangen worden door oudere werkenden en gepensioneerden.
Mantelzorg geven zou jongeren verhinderen zich optimaal te ontplooien in het onderwijs en op sociaal-emotioneel gebied
Het idee dat je van jongeren kunt vragen mantelzorgtaken op zich te nemen gaat uit van de veronderstelling dat deze taken in principe te combineren moeten zijn met andere activiteiten, zoals het volgen van onderwijs of werk. Er wordt wel erkend dat een dergelijke taakcombinatie zwaar kan zijn en dus dat er (preventieve) ondersteuning nodig kan zijn van gemeenten, scholen, zorginstanties en werkgevers om te voorkomen dat jonge mantelzorgers overbelast raken. Vanuit deze visie is mantelzorg door jongeren goed voor de samenleving en niet per se nadelig voor de betrokken jongeren zelf.
Onwenselijk
Tegenover dit beeld staat een visie dat het onwenselijk is dat jongeren mantelzorg verlenen. Achterliggende gedachte daarbij is dat jongeren zo veel mogelijk in staat moeten worden gesteld om zich te ontwikkelen.
‘Jongeren horen niet te veel verantwoordelijkheid te krijgen als het gaat om mantelzorg’
Het geven van mantelzorg zou jongeren verhinderen zich optimaal te ontplooien in het onderwijs en op sociaal-emotioneel gebied. Het zorgen voor een zieke naaste zou jongeren bovendien in een positie kunnen brengen die niet gepast is voor hun leeftijd, bijvoorbeeld als zij de verantwoordelijkheid krijgen voor het welzijn van hun ouders, in plaats van dat ouders hun kinderen emotioneel bijstaan (zogenoemde ‘parentificatie’). De gedachte is dat het zorgsysteem zo ingericht zou moeten zijn dat mantelzorg door jongeren niet nodig is.
Maatschappelijke bewustwording
Het beleid in de mantelzorgagenda 2023-2026 van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport sluit vooral aan bij de eerste visie. Het is gericht op maatschappelijke bewustwording en het vroegtijdig signaleren en ondersteunen van jonge mantelzorgers in het onderwijs, bijvoorbeeld bij het combineren van studie en zorgtaken.
17 procent van alle jongeren biedt niet-intensieve mantelzorg, gemiddeld minder dan vier uur per week
Tegelijkertijd zien we in de agenda ook elementen van de tweede visie: ‘Jongeren horen niet te veel verantwoordelijkheid te krijgen als het gaat om mantelzorg.’ Een nadere definitie van ‘te veel’ is niet gegeven.
Een beetje mantelzorg is oké
In het survey-onderzoek Meer meedoen is niet per se goed voor jongeren van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) onder ruim 1400 jongeren gaan we na in hoeverre mantelzorg geven goed is voor het welbevinden van jongeren. Jongeren combineren hun zorgtaak meestal met onderwijs, een (bij)baan, en/of vrijwilligerswerk. Zo heeft ongeveer driekwart van de jonge mantelzorgers betaald werk, net als andere leeftijdgenoten.
17 procent van alle jongeren biedt niet-intensieve mantelzorg, gemiddeld minder dan vier uur per week. Deze niet-intensieve helpers geven vaak aan dat zij het gevoel hebben een positieve bijdrage te leveren aan de samenleving. De hulp lijkt niet negatief uit te pakken voor hun welbevinden: zij voelen zich even gelukkig en tevreden met hun leven als jongeren die geen mantelzorg geven.
Intensieve mantelzorgers zijn slechter af
Daarnaast is er een groep jongeren die gemiddeld vier uur per week of meer mantelzorg geven (10 procent van alle jongeren, ongeveer 200.000 personen). Deze intensieve helpers ervaren relatief een lager welbevinden en meer tijdsdruk. Meer dan de helft van hen zegt minder vrije tijd te hebben door de zorgtaak.
Jongeren zijn positief als zij een lichte vorm van mantelzorg verlenen. Bij intensieve mantelzorg niet
De conclusie van het SCP-onderzoek is dat jongeren positief zijn als zij een lichte vorm van mantelzorg verlenen. Maar dat bij intensieve mantelzorg de balans negatief uit slaat. Dit komt grotendeels overeen met de eerste visie op mantelzorg; dat er ruimte is om jongeren te betrekken bij mantelzorgtaken op een manier die hen niet belemmert en bijdraagt aan hun welbevinden. Onze conclusie suggereert dat mantelzorg goed kan zijn voor jongeren, mits de omvang van de zorgtaak binnen de perken blijft.
Formele steun kan helpen
Voor beide groepen jonge mantelzorgers, zowel de niet-intensieve als de intensieve helpers, laat het SCP-onderzoek zien dat ondersteuning vanuit het werk het welbevinden kan verhogen. Zo ondervinden jongeren die hun leidinggevende op de hoogte hebben gesteld van hun zorgtaak een hoger welbevinden dan degenen die dit niet gedaan hebben.
Dat komt overeen met resultaten van eerder onderzoek onder volwassen werkende mantelzorgers. Als er openheid op het werk is, kunnen leidinggevenden (jonge) mantelzorgers emotioneel steunen en rekening met hen houden door bijvoorbeeld hun werktijden flexibel in te vullen.
Het is belangrijk dat jonge mantelzorgers voldoende bagage hebben en zich gewaardeerd voelen
Als jongeren melden dat zij onvoldoende kennis en vaardigheden hebben om de zorgtaken uit te voeren en zij onvoldoende waardering krijgen voor hun zorgtaak, dan ervaren zij een lager welbevinden. Het is dus belangrijk dat jonge mantelzorgers over voldoende bagage beschikken om hulp te bieden en zich gewaardeerd voelen.
Gemeenten zouden hieraan kunnen bijdragen via het aanbieden van cursussen over het omgaan met een zieke naaste en het geven van een mantelzorgcompliment of andere waardering. Met jonge mantelzorgers die hebben aangegeven dat zij of hun hulpbehoevende gebruikmaken van mantelzorgondersteuning van de gemeente gaat het namelijk relatief goed. Zij hebben vaak het gevoel dat zij een positieve bijdrage leveren aan de samenleving.
Jonge mantelzorgers kunnen bij het overheidstreven naar meer onderlinge hulp niet over één kam geschoren worden
Dat jonge mantelzorgers zich beter voelen als hun inzet gewaardeerd wordt, betekent niet dat de waardering van zorgtaken alleen van de gemeente moet komen. Zo zouden school en het werk hierin ook een belangrijke rol kunnen spelen door bijvoorbeeld aandacht te hebben voor de competenties die jonge mantelzorgers opdoen.
Lust en last
De resultaten geven aan dat jonge mantelzorgers bij het overheidsstreven naar meer onderlinge hulp niet over één kam geschoren kunnen worden. Voor sommige jongeren is mantelzorg geven vooral een lust. Dit zijn vaak jongeren die een beetje mantelzorg bieden en zich daardoor nuttig voelen voor de samenleving. Voor andere jongeren is het meer een last. Dit zijn vaak degenen met een intensieve zorgtaak die daardoor veel tijdsdruk ervaren en minder gelukkig zijn.
Maatschappelijke discussie: tot op welk niveau hoort mantelzorg thuis bij jongeren
Het onderzoek laat zien dat intensieve mantelzorg negatief kan uitpakken voor het welbevinden van jongeren. Er zijn aanwijzingen uit andere studies dat het ook nadelig kan zijn voor de leerprestaties, onderwijscarrière en sociale ontwikkeling van jongeren.
Adequate ondersteuning
De resultaten wijzen op het belang van adequate ondersteuning van jonge mantelzorgers vanuit gemeenten en werkgevers. Het onderstreept het ingezette beleid vanuit de rijksoverheid, zoals aangegeven in de mantelzorgagenda. Dergelijk beleid zal gepaard moeten gaan met meer zicht op de grenzen van mantelzorg door jongeren. In een samenleving waar de vraag naar mantelzorgers snel stijgt, is dan ook een maatschappelijke discussie van belang tot op welk niveau de mantelzorg bij jongeren thuishoort.
Simone de Roos en Alice de Boer zijn wetenschappelijk medewerker bij het SCP. Alice de Boer is daarnaast bijzonder hoogleraar bij de VU.
Foto: SHVETS Productions via Pexels.com