Het zijn interessante tijden. Een van de grote thema’s de komende jaren zal gaan over de aanpassing aan een samenleving waar de middenklasse en middenstand voor een deel wegvallen. Onderzoek aan de Universiteit van Oxford geeft aan dat 47 procent van de banen in Amerika binnen twintig jaar niet meer bestaat. Dit leidt voor ons tot het wennen aan veel grotere maatschappelijke verschillen in termen van rijkdom, succes en teleurstelling. (Zie ook het dossier Ongelijkheid op deze site. Red.) Dat met het wegvallen van de middenklasse ook een van de pijlers van de democratie wegvalt, hebben we allemaal nog niet zo in de gaten.
Deze verschillen ontstaan omdat in de digitale, ‘genetwerkte’ wereld de ketting uiteindelijk zo sterk is als de sterkste schakel, waar die in de analoge wereld zo sterk is als de zwakste schakel. Je hoeft maar één persoon in het andere netwerk te kennen en je hebt er een heel netwerk bij. Een tweet van president Obama over jou of mij en je bent ‘binnen’ of ‘buiten’, want de andere kant op werkt het ook. Omdat de sterkste schakel kracht en invloed bepaalt, accelereert de ontwikkeling van de samenleving naar het (netwerk) hub-spoke model. De hubs worden steeds ‘hubberiger’ en de spokes steeds ‘spokeriger’. Iedereen heeft er namelijk belang bij in de buurt van een hub- persoon te zijn om maatschappelijk relevant te blijven. En zo worden de rijken rijker, de bekende mensen bekender en sluipen er grote verschillen binnen waarbij maatschappelijke en economische uitsluiting hand in hand gaan.
Niet verbinding maar uitsluiting als thema wordt steeds urgenter
Zonder uitwisseling met een hub-persoon ben je maatschappelijk slim edoch irrelevant. Zie hiervoor ook mijn artikel Dancing with the stars. Je verbinding met een hub-persoon bepaalt je effectiviteit. Dat betekent dat voor de komende jaren niet zozeer verbinding, maar veeleer het voorkomen van ‘uitsluiting’ het maatschappelijke thema is. Voor wie niets te bieden heeft is er namelijk geen plaats in de gemeenschap van geslaagde burgers. Op dit moment lijkt het wel alsof we dit maatschappelijke scenario van uitsluiting aan het oefenen zijn op bejaarde mensen en (allochtone) jongeren zonder werk. Hoe dat voelt? Vraag dat maar eens aan de zeer goed opgeleiden onder ons die er honderden sollicitaties op hebben zitten zonder resultaat. Of ga eens kijken in Griekenland. Verder zien we dat ‘Profiling’ op basis van big data leidt tot insluiting, maar daardoor vooral toch ook tot uitsluiting. En daar waar smartphones vermarkt worden als be connected anytime, any place gebruikt tachtig procent van ons het mobieltje om in zijn eigen sociale bubble te blijven en zich juist niet te verbinden met de mensen om zich heen. Ik verwacht dat uitsluiting als maatschappelijk thema de komende tijd alleen maar erger, urgenter en belangrijker wordt. En weet je, uitsluiting krijgt op den duur altijd zijn politieke vertaling. Ook Piketty concludeert dat te veel ongelijkheid gevaarlijk is. (Dat wordt ook hier, hier en hier besproken. Red.). Rancune krijgt uiteindelijk altijd zijn politieke vertaling.
‘Corporate’ wereld wint het nog altijd van burgerschap
De huidige toestand in Oekraïne waar minder dan een half procent van de bevolking de overige 99,5 procent naar z’n hand kan zetten betekent voor mij dat de toekomst alle kanten op kan gaan en dat we mogen hopen dat de maatschappelijke woordvoerders, de ‘hubs’, mensen zullen zijn met wijsheid en een groot verantwoordelijkheidsgevoel. Ik zie hierbij vier scenario’s op weg naar 2020 voor me, die bepaald worden door twee keuzen: kiezen we voor decentrale oplossingen, of juist voor centrale? En, laten we ons leiden door het eigen of het algemeen belang?
Vier mogelijke scenario’s tot 2020 en gevolgen
| Waar gaat het heen in 2020? | ‘Fressen’:Eigen belang leidenduitsluiting | ‘Moral’:algemeen belang leidendverbinding |
| Decentrale, lokale oplossingen | Kraslotgedrag | Nieuw Burgerschap |
| Centrale Oplossingen | ‘Politieke’ corporates | Verlicht Management |
Voorbeelden van decentrale oplossingen zijn zonne-energie via zonnecellen op je eigen dak, of straks je eigen waterstofcel in de garage. De centrale oplossing is hier de kolencentrale waar velen voor hun energie afhankelijk van zijn. Systeembanken zijn ook een voorbeeld van centrale oplossingen. Crowdfunding, elkaar geld lenen of bijvoorbeeld de collecte in de kerk als verzekeringsvorm, zogenaamde peer2peer systemen, zijn decentraal. Hier te lande heeft bijvoorbeeld Jan Rotmans verstandige dingen gezegd over deze ontwikkeling en de spanningen en enorme machtsverschuivingen die dit met zich brengt. (Zie ook het artikel van Rotmans op Socialevraagstukken.nl)
Paus Franciscus, de Dalai Lama en Desmond Tutu zijn in mijn ogen voorbeelden van verlicht management. In de woorden van Woodstock veteraan Carlos Santana: ‘Deze mensen kunnen in hun eentje oorlogen stoppen. Zij vervangen liefde voor macht door de macht van de liefde.’ Als iemand op een borrel naar je toekomt omdat je wellicht een maatschappelijke kans bent voor die persoon en die jou dan toch ‘doorscheurt’ omdat achter jou een grotere maatschappelijke kans voor die persoon lijkt te staan, noem ik dat kraslotgedrag - puur eigenbelang. De keuze voor duurzaamheid daarentegen zie ik als een vorm van verantwoordelijkheid nemen. In termen van de tabel: duurzaamheid dient ‘Moral’. Duurzaamheid als thema, dat gelukkig stap voor stap meer aandacht krijgt, kent zowel centrale als lokale varianten. De eerste zonnecellen centrales in Nederland komen er aan. Duurzaamheid is niet meer weg te denken uit de moderne maatschappij. Geen enkele onderneming kan er onderuit en ik zie het als een stap naar meer integriteit.
Natuurlijk hoop ik dat het ‘nieuw burgerschap’-scenario aan invloed wint. Maar realisme gebiedt me te zeggen dat representanten daarvan eerder gedoogd worden dan werkelijk invloed hebben op de corporate wereld, die nog steeds gericht is op korte termijn geld verdienen en op zoveel mogelijk macht te vergaren. Zolang alle burgerinitiatieven ieder voor zich werken en velen feitelijk (informeel of formeel) ‘uitsluiten’ zal de samenleving niet kantelen omdat ieder van die initiatieven te klein, te weinig hub is, om er werkelijk toe te doen. Ik denk dat het uiterst belangrijk is werkelijke maatschappelijke uitdagingen te blijven benoemen, deze agenda duidelijk te communiceren en concrete bijdragen te formuleren als ode aan de nieuwe wereld met zijn vele nieuwe mogelijkheden!
Alles flexibel werkt niet - stabiele regels zijn nodig
Persoonlijk vind ik, in termen van de tabel, de beweging naar rechts (meer integriteit en het zoeken naar verbinding in het persoonlijk handelen) belangrijker, dan de beweging naar boven (meer flexibiliteit). Een van de redenen dat ik dit vind is dat flexibiliteit uiteindelijk steunt in (maatschappelijke) stabiliteit. Alles flexibel werkt niet en kan niet. Je hebt uiteindelijk toch stabiele regels nodig als bijvoorbeeld ‘rechts rijden in het verkeer’ en stabiele bestanden met het overzicht van wie welk huis is. Er is al zo veel in beweging dat stabiliteit misschien wel belangrijker is op dit moment voor de (Europese) maatschappelijke agenda. Het balanceren tussen stabiliteit en beweging is een opgave van formaat.
Iets nieuws is een niet eerder gezien verband tussen op zich bekende elementen. Iets nieuws vind je dus door veel zaken die voorheen niets met elkaar te maken hadden bij elkaar te brengen (De Bono). Soms moeten we daarvoor ons mentale model veranderen (alles wat we geleerd hebben) en dat lijkt nu aan de orde. Misschien moeten we eens naar anderen luisteren. Zoals ik het zie is er nu geen eenduidige projectie van een waarschijnlijke toekomst te maken, hooguit scenario’s. Mijn trendvoorspelling: ‘uitsluiting’, ‘het kan alle kanten op gaan’ en banenverlies. Nogmaals: het kan, op weg naar 2020, alle kanten op kan gaan. Maar ‘uitsluiting’ hebben we wel genoeg gezien in de twintigste eeuw. Don’t go there.
Frans van der Reep is onder meer senior strategist bij Royal KPN en schrijft deze bijdrage als lector bij Hogeschool Inholland.
De volledige versie van de blog is hier te lezen: http://www.fransvanderreep.com/2014/05/03/2020-het-kan-alle-kanten-op/