De Participatiewet beoogt de arbeidsparticipatie van bijstandsgerechtigen te bevorderen. In de praktijk krijgt een grote groep mensen in de bijstand echter weinig kansen om daadwerkelijk werk te kunnen vinden. Met instrumenten zoals de participatieladder bestempelen gemeenten hen als ‘bemiddelbaar op lange termijn’ of als ‘niet bemiddelbaar vanwege een onoverbrugbare afstand tot de arbeidsmarkt’ (SZW, 2016). Zij krijgen langdurige re-integratietrajecten aangeboden waarvan de effectiviteit omstreden of laag is (Blonk, Van Twuijver, Van de Ven, & Hazelzet, 2015), of ze worden aangespoord om trajecten gericht op sociale activering of een tegenprestatie te doorlopen, zonder duidelijk perspectief op betaald werk (Kampen, 2014).
Het gaat doorgaans om laagopgeleide bijstandsontvangers, met een gemiddeld hoge leeftijd, een lange bijstandsduur en als gevolg daarvan gebrek aan recente werkervaring. Bij een deel van deze groep spelen problemen rondom gezondheid, taalbeheersing, financiën of in de sociale omstandigheden (Van Echtelt & Guiaux, 2012).
Beleid sluit mensen met afstand tot arbeidsmarkt uit
De kansen van deze groep op het vinden van werk in een veranderende, steeds hogere eisen stellende arbeidsmarkt zijn inderdaad niet florissant (De Graaf-Zijl et al., 2015). De kans op uitstroom van bijstandsgerechtigden daalt snel naarmate ze langer een uitkering ontvangen (Divosa, 2016). Maar hun baanvindkansen zijn en blijven naar onze mening ook laag door het ontbreken van daadwerkelijk arbeidsmarktgerichte investeringen in deze groep.
Deze groep zit in een mede door beleid ontstane fuik van uitsluiting van de arbeidsmarkt waaruit het lastig ontsnappen is. Deze situatie roept de vraag op of we niet gewoon moeten erkennen dat een grote groep Nederlanders geen aansluiting bij de arbeidsmarkt zal vinden en dan ook misschien maar niet meer moet worden lastiggevallen met activerings- en re-integratietrajecten (Bosselaar, 2015).
Geef werkgevers een actieve rol
Wij zouden echter een pleidooi willen houden om juist voor deze groep te zoeken naar betere mogelijkheden om verbinding met de arbeidsmarkt te herstellen. Een deel van deze bijstandsgerechtigden geeft immers zelf aan om allerlei redenen een betaalde baan te willen hebben of zich met een concreet arbeidsmarktperspectief verder te willen ontwikkelen (Kampen, 2014; Van Echtelt, 2010). Bovendien denken wij dat de mogelijkheden voor het ontwikkelen van effectieve ondersteuning voor deze groep nog niet zijn uitgeput.
Wij willen bepleiten om in deze zoektocht vooral gerichter te gaan zoeken naar mogelijkheden om werkgevers een actieve rol te geven in herstel van de verbinding met de arbeidsmarkt van de op dit moment niet (direct) bemiddelbaar geachte groepen. Werkgevers zijn immers ook voor deze kwetsbare groepen uiteindelijk de ‘poortwachters’ naar de arbeidsmarkt.
Werkgevers werken al met kwetsbare groepen
Betrokkenheid van werkgevers krijgt mede onder invloed van de invoering van garantiebanen de laatste jaren al steeds meer aandacht van gemeenten en werkgevers zelf. Onderzoek laat zien dat in ieder geval een deel van de werkgevers om uiteenlopende redenen en onder de juiste voorwaarden bereid is om kwetsbare groepen kansen te bieden in hun bedrijf of organisatie (Adelmeijer, Schenderling, Heekelaar, Oostveen, & Beerepoot, 2015; Van der Aa & Van Berkel, 2014).
Maar deze bijdragen van werkgevers komen doorgaans pas in zicht als werklozen eenmaal ‘bemiddelbaar’ worden geacht, als laatste stap in hun re-integratie- en activeringsproces. Deze bijdragen bestaan vooral uit het bieden van (al dan niet aangepaste en gesubsidieerde) banen en werkervaringsplekken.
Reïntegratie wordt bemoeilijkt door uitsluiting
Voor de werklozen met het stempel ‘niet of slecht’ bemiddelbaar leidt dit evenwel tot de situatie dat ze veel minder of geen mogelijkheden krijgen om in contact te komen met werkgevers. Een belangrijk werkzaam mechanisme om ‘bemiddelbaar’ te worden, het herstel van verbinding met een werkgever en het kunnen functioneren in een werkcontext wordt zo juist voor de meest kwetsbare groepen niet op gang gebracht.
Verbinding met werk, met een werkcontext en met een werkgever heeft verschillende positieve effecten. Het biedt mogelijkheden voor het in de praktijk vergroten van relevante vaardigheden, het biedt relevante sociale contacten, het leidt af van persoonlijke sores, het geeft de werkgever zicht op iemands mogelijkheden en het biedt de werkloze ‘live’ mogelijkheden voor oriëntatie op realistische arbeidswensen en –mogelijkheden (Van der Aa, Van Dijk, Molegraaf, & Lohman, 2016). Tegelijkertijd biedt verbinding met een werkgever betere mogelijkheden voor individuele ontwikkeling in een richting die aansluit bij de vraag van werkgevers.
Vergroting werkgeversbetrokkenheid is gecompliceerd
Wij beseffen ons dat aan een verdere vergroting van werkgeversbetrokkenheid allerlei ingewikkelde uitwerkingsvragen zitten. In hoeverre en hoe zijn werkgevers bijvoorbeeld bereid en in staat om hun bedrijven ‘nog verder’ open te stellen voor doelgroepen die niet meteen en volledig productief zullen kunnen bijdragen? Wat is er nodig om hen hierbij optimaal te ondersteunen? En in hoeverre vertrouwen bijstandsgerechtigden erop dat ze ondanks eventuele belemmeringen en problemen toch stapsgewijs aan een concreet arbeidsmarktperspectief kunnen gaan werken? Hoe kan de aanpak van eventuele individuele problemen worden georganiseerd?
Gebruik bestaande initiatieven als voorbeeld
Voor de beantwoording van dergelijke vragen is meer kennis nodig over praktijkervaringen in de diverse initiatieven waar werkgevers al bij betrokken zijn in het kader van garantiebanen, detachering vanuit de SW-bedrijven, sociaal ondernemerschap of het inclusiever maken van organisaties (Adelmeijer et al., 2015). Vanuit deze ervaringen zouden aanpakken kunnen worden ontwikkeld voor de op dit moment niet of minder bemiddelbaar geachte groepen. De eerste stap kan zijn om met betrokken werkgevers en geïnteresseerde bijstandsgerechtigden tot werkbare uitvoeringsvormen te komen, hiermee te gaan experimenteren en het door ons voorgestelde andere perspectief op arbeidsmarktmogelijkheden voor kwetsbare groepen empirisch te onderzoeken op haar realiteitsgehalte en effectiviteit.
Paul van der Aa, lector Inclusieve arbeid, kwetsbare burgers kenniscentrum Talentontwikkeling, Hogeschool Rotterdam.
Rik van Berkel, universitair hoofddocent Utrechtse School voor Bestuurs- en Organisatiewetenschap, Universiteit Utrecht.
Bronnen
Aa, P. van der, & Van Berkel, R. (2014). Innovating job activation by involving employers. International Social Security Review, 67(2), 11-27.
Aa, P. van der , Van Dijk, D., Molegraaf, P., & Lohman, S. (2016). Fundament. Een onderbouwing van drie Rotterdamse aanpakken voor activering richting werk of school van kwetsbare, werkloze jongeren.
Adelmeijer, M. H. M., Schenderling, P. J., Heekelaar, M. S., Oostveen, A., & Beerepoot, R. (2015). Onderzoek Participatiewet bij werkgevers. Rapportage fase 1 (peiljaar 2015).
Blonk, R., Van Twuijver, M., Van de Ven, H., & Hazelzet, A. (2015). Quickscan wetenschappelijke literatuur Gemeentelijk Uitvoeringspraktijk.
Bosselaar, H. (2015). Basisinkomen: go wethouders, go! Verkregen van: https://www.socialevraagstukken.nl/basisinkomen-go-wethouders-go/
Divosa. (2016). De bijstand: volume, in- en uitstroom en samenstelling. Verkregen van Utrecht: https://www.divosa.nl/de-bijstand-volume-en-uitstroom-en-samenstelling
Echtelt, P. van (2010). Een baanloos bestaan: De betekenis van werk voor werklozen, arbeidsongeschikten en werkenden. Den Haag: SCP.
Echtelt, van P., & Guiaux, M. (2012). Verzorgd uit de bijstand. De rol van gedrag, uiterlijk en taal bij de re-integratie van bijstandsontvangers.
Graaf-Zijl, M. de, Josten, E., Boeters, S., Eggink, E., Bolhaar, J., Ooms, I., . . . Woittiez, I. (2015). De onderkant van de arbeidsmarkt in 2025.
Kampen, T. (2014). Verplicht vrijwilligerswerk: De ervaringen van bijstandscliënten met een tegenprestatie voor hun uitkering. (PhD), UVA, Amsterdam.
SZW, I. (2016). Ken uw klanten. Onderzoek naar caseloadbeheer van UWV en gemeenten en hun kennis van de klant.
Foto: franchise opportunities (Flickr Creative Commons)