Waar zijn de democratische waarden?

De democratie sterft niet met één klap. Ze dooft uit, als de waarden waarop ze gebouwd is vergeten worden, betoogt schrijver Edwin Zasada.

Valt het niet op dat mensen zich in relatief homogene groepjes bewegen? In een groep sportieve, gespierde mannen valt zelden een kalende man met vaderbuikje te bekennen. De huismoedergroepjes haal je er ook zo uit en je zult zelden iemand met een Kentucky Fried Chicken shirt in een groep alternatief geklede veganisten tegenkomen.

En dat is niet voor niks, want van die sociale omgeving hangt nogal wat af, zowel in positieve als in negatieve zin. Een drugsverslaafde die bijvoorbeeld blijft omgaan met andere drugsgebruikers, heeft meer dan vier keer zoveel kans om zelf ook drugs te blijven gebruiken.[1] Studenten die onbewust worden blootgesteld aan het fronsende gezicht van hun afdelingshoofd, beoordelen hun eigen onderzoeksideeën negatiever[2] en als je wil dat mensen beter presteren op een toets, helpt het als je hun de naam laat zien van iemand die hen graag ziet slagen.[3]

Racisme beweegt in golven

Ons sociale systeem is minimaal zo complex, zo niet complexer, als de rest van onze omgeving. Er vindt een voortdurende uitwisseling van ideeën, informatie en feedback plaats, die ons meer beïnvloedt dan dat we misschien wel denken. Dat gaat verder dan mode of technologie, maar raakt onze diepste overtuigingen.

Simpelweg het idee dat iemand ons kan zien, heeft al invloed op hoe we ons gedragen

Soms gebeurt dat in een rechte lijn, maar soms gaan ideeën ook weer ten onder. Racisme lijkt zich bijvoorbeeld in golven te bewegen. Mede dankzij de verdubbeling van het aantal asielzoekers en nareizigers ten opzichte van het jaar ervoor, was 2015 een ‘topjaar’ in het aantal racismegerelateerde meldingen,[4] terwijl er sinds de stijging van de jaren negentig[5] eerder juist sprake was van een daling.

Surveillance en (zelf)censuur

Er is geen drijvende kracht richting een meer verlichte samenleving, of een onzichtbare hand die ons leven met iedere generatie weer een beetje beter, moreler of veiliger maakt. Het is een bijzonder ecosysteem, waarin iedere aanpassing gevolgen heeft voor de rest. Simpelweg het idee dat iemand ons kan zien, heeft bijvoorbeeld al een invloed op de manier waarop we ons gedragen. Het inhuren van een dure beveiliger om diefstal tegen te gaan, is dan ook niet altijd nodig; het ophangen van een poster met daarop een paar oogjes is vaak al afdoende.

Meer en meer grijpen overheden naar eenvoudige oplossingen voor complexe problemen

Maar wat gebeurt er als er op steeds meer plekken oogjes opgehangen worden? Als overheidsdiensten steeds meer bevoegdheden krijgen, als surveillance en (zelf)censuur toenemen? Gaan we ons dan ook steeds beter gedragen, of betalen we dan met angst en onvrijheid voor nieuwe ideologieën en de toegenomen kosten van het mensenleven? Dat is de vraag die deze eeuw zal definiëren.

Emotiegedreven wetgeving

In 2016 meldde tijdschrift HP/De Tijd nog tevreden dat er meer democratieën waren dan ooit tevoren.[6] Maar schijn bedriegt. Onder de oppervlakte was al een verschuiving zichtbaar. Wereldwijde politieke rechten én mensenrechten waren al sinds 2005 aan een terugtocht begonnen.[7] Het duurde dan ook niet lang voordat het optimisme van HP/De Tijd verder onderuit geschoffeld werd. In 2021 meldde The Economist het vervolg van een treurige trend; slechts 8,4 procent van de wereldbevolking leefde nog onder een volledige democratie.[8]

Meer en meer grijpen overheden naar eenvoudige oplossingen voor complexe problemen: verbieden, censureren, belasten, bespieden en controleren. De bevoegdheden van de Nationaal Coördinator Terrorisme en Veiligheid (NCTV) uitbreiden bijvoorbeeld, terwijl diezelfde organisatie zich jarenlang niet aan haar huidige bevoegdheden heeft gehouden.

Strikt handhaven op uitkeringsregels, waardoor zelfs mensen die af en toe een tas boodschappen van hun moeder ontvangen een boete van duizenden euro’s krijgen, maar tegelijkertijd zelf Wob-wetgeving, ja zelfs gerechtelijke uitspraken, negeren.

De schuld voor de toeslagenaffaire volledig bij rechters en de Belastingdienst neerleggen, terwijl de oorzaak toch écht emotiegedreven wetgeving is. Een kritisch kabinetslid ontslaan, omdat ze zich moreel gezien geroepen voelt om zich uit te spreken tegen wetenschappelijk gezien nutteloze vrijheidsbeperkende maatregelen.

Politici in slachtofferrol

Politici nemen daarnaast in toenemende mate een slachtofferrol aan, zoals degenen die moord en brand riepen, omdat ze zelf de moed niet hadden om naar een boerenprotest te gaan of degenen die het onacceptabel vinden dat er niet meer geluisterd wordt naar wetenschappers, terwijl twijfel juist de kern van wetenschap is.

Waar zijn waarden als integriteit, als je wél weggestuurd wordt bij Kamp Van Koningsbrugge als je één keer liegt, maar daar in de politiek keer op keer mee wegkomt? Waar zijn waarden als vrijheid en zelfbeschikking, als de politiek het normaal vindt om in te grijpen in je persoonlijke levensstijl omdat je volgens hen niet gezond genoeg leeft? Waar zijn waarden als democratie en representatie, als bij voorbaat partijen uitgesloten worden en de ideologie van een luid schreeuwende minderheid een steeds restrictiever beleid bepaalt?

Moeten we voor iedere nieuwe wet onszelf niet eerst afvragen of we die wel willen?

Waar is de proportionaliteit, als er tientallen miljarden worden uitgetrokken om stikstofnormen sneller te halen, terwijl er nauwelijks aandacht is voor een snelgroeiende groep Nederlanders die in armoede leeft? Waar is subsidiariteit, als datzelfde beleid ervoor zorgt dat duizenden boerengezinnen mentaal gebroken, kapot, zijn én voorstellen om hetzelfde stikstofresultaat tegen miljarden minder te realiseren genegeerd worden?

Waar is de doeltreffendheid als een minister voor Klimaat en Energie vervuilende kolencentrales aanzet, maar het bouwen van milieuvriendelijke en toekomstgerichte kerncentrales vertraagd? Als partijen midden in een energiecrisis, waarin gas als oorlogsmiddel gebruikt wordt, roepen dat er geen extra LNG geïmporteerd moet worden (‘dan maar geen komkommers in de winter’)?

Voordat er met iedere nieuwe wet nieuwe oogjes opgehangen worden, verdere beperkingen ingevoerd worden, en nieuwe offers van de bevolking gevraagd worden, moeten we onszelf niet eerst afvragen of we dat wel willen?

Vriendjespolitiek en verkeerde adviseurs

De Romeinse keizer Marcus Aurelius, naast staatshoofd ook een begenadigd filosoof en niet te beroerd om met zijn voeten in de modder te staan, staat bekend als de laatste van de vijf goede keizers. Hij werd gevolgd door Commodus, zijn zoon. Een tijd van vriendjespolitiek, verkeerde adviseurs, slechte besluiten, onderdrukking en protesten brak aan. Er volgde hongersnood en Rome stond op de rand van een burgeroorlog.

Commodus zelf hield zich intussen in toenemende mate bezig met zijn eigen hobby’s in plaats van het volk te dienen. Alles wat niet in lijn met zijn visie lag, werd hardhandig de kop in gedrukt. De bloeiperiode van het Romeinse rijk was voorbij, maar haar sterfbed duurde nog eeuwen.

Net als het Romeinse rijk, sterft de democratie niet met één klap. Ze dooft uit, als de waarden waarop ze gebouwd is vergeten worden.

Edwin Zasada rondde de masters Strategic Human Resource Management en Business Process Management & IT af. Hij werkt als trainer, coach & consultant en is schrijver.

 

Noten:

[1] Schroeder, J. R., Latkin, C. A., Hoover, D. R., Curry, A. D., Knowlton, A. R., & Celentano, D. D. (2001). Illicit drug use in one's social network and in one's neighborhood predicts individual heroin and cocaine use. Annals of epidemiology, 11(6), 389-394.

[2] Baldwin, M. W., Carrell, S. E., & Lopez, D. F. (1990). Priming relationship schemas: My advisor and the Pope are watching me from the back of my mind. Journal of Experimental Social Psychology, 26(5), 435-454.

[3] Kruglanski, A. W. (2003, January). Goal systems theory: Integrating the cognitive and motivational aspects of self-regulation. In Motivated social perception: The Ontario symposium (Vol. 9).

[4] Tierolf, B., Drost, L., van Kapel, M., & medewerking van Willem Wagenaar, M. (2018). Zevende rapportage racisme, antisemitisme en extreemrechts geweld in Nederland.

[5] van Donselaar, J., & Rodrigues, P. R. (2001). Monitor racisme en extreem rechts: vierde rapportage. Anne Frank Stichting.

[6] In cijfers: er zijn meer democratieën dan ooit tevoren - HP/De Tijd (hpdetijd.nl)

[7] Global Trends in Democracy: Background, U.S. Policy, and Issues for Congress - EveryCRSReport.com

[8] Global democracy has a very bad year | The Economist (oclc.org)

 

Foto: kees torn (Flickr Creative Commons)

Dit artikel is 1931 keer bekeken.

Reacties op dit artikel (2)

  1. Een mooie aanzet voor een discussie over waarden die de democratie stutten. Want zo’n discussie hebben we hard nodig in deze tijd waarin illiberale krachten de verworvenheden van de rechtsstaat ondermijnen; zowel in ons land als daarbuiten. En bij zo’n discussies mag het niet blijven. We moeten actief op zoek naar manieren waarop wij deze waarden kunnen hooghouden om hiermee een wal op te werpen tegen de uitholling van de zo zwaarbevochten Westerse democratieën.

  2. Wat zijn democratische waarden?
    Deze vraag dient beter gesteld te worden omdat waarden altijd aan verandering onderhevig zijn.
    ‘Democratische waarden’ zijn geen constant gegeven en worden vormgegeven door maatschappelijke waarden(strijd). Democratieën zijn niet per se goed omdat er gestemd kan worden.
    Het gaat er uiteindelijk om of burgers in hun bestaansrecht verzekerd zijn en zich veilig kunnen voelen. Voor veel groepen in de samenleving is dit thans niet het geval. Een minderheid van de samenleving voelt zich politiek gezien niet begrepen door de meerderheid.
    Democratische waarden verdwijnen dan ook niet maar moeten opnieuw worden gevormd.
    En dat gebeurt niet zonder slag of stoot. Vraag dat maar aan de boeren en de slachtoffers van de toeslagenaffaire.

Geef een antwoord

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.