Voortdurend worden we in de media opgeschrikt door problemen in de jeugdzorg. Gaat het niet over calamiteiten in de pleegzorg of in instellingen dan wel over onterechte uithuisplaatsingen en gekissebis daarover in onderzoeken of een explosieve stijging van de kosten. Veel problemen zijn terug te voeren op complexe problematiek.
De zorg voor jongeren met complexe problemen zoals agressie, zelfbeschadiging, suïcidaal gedrag, anorexia, drugsgebruik en seksueel wervend gedrag plaatst gemeente, behandelaren en jeugdbescherming voor dilemma’s. Interventies werken niet altijd. Vaak moeten ze op zeer korte termijn ingrijpende beslissingen nemen. Dat is voor de keten noch voor de hulpverlening gemakkelijk.
Overbelasting
Problemen met de kwaliteit van beslissingen die vaak met stoom en kokend water moeten worden genomen, gelden ook voor Gezinsvoogden, de Raad voor de Kinderbescherming en kinderrechters.
In de luchtvaart wordt gekozen zonder dat er op dat moment een duidelijke oplossing is
Vanwege de korte tijd horen ze vaak maar de helft van het verhaal. Gemeenten worden achteraf met hoge kosten geconfronteerd. Dan gaan er dingen mis, zoals te veel kinderen die onnodig uit huis worden geplaatst en na veel traumatische omzwervingen in de gesloten jeugdzorg belanden. De luchtvaart kan de jeugdzorg helpen.
In de luchtvaart is het gebruikelijk dat er gekozen wordt in een snel veranderende omgeving met hoge risico’s waarbij er veel afwegingen tegelijkertijd moeten worden genomen zonder dat er op dat moment een duidelijke oplossing voorhanden is. Op gegeven moment kan het te veel worden en ontstaat er een situatie dat piloten niet meer helder kunnen nadenken. Dat wordt cognitive task saturation genoemd, wat zoveel betekent als verstandelijke overbelasting. Piloten kiezen dan vaak voor een suboptimale oplossing.
Waarom gebruiken we in de jeugdzorg geen checklists bij complexe casussen?
Kenmerk van die beslissing is dat er meestal wordt teruggegrepen op eerdere oplossingen. Dit padafhankelijk gedrag komt in het geheugen van de professional als eerste op. Volgens bestuurskundige Sharon Stellaard is dat ook de oorzaak waarom er zo weinig verandert in de jeugdzorg, en er steeds weer schandalen blijven komen.
Checklist
Om de huidige impasse op te lossen, moet de taak van professionals worden verlicht. Te vaak zien we dat ze door haast en personeelsgebrek in posities worden gemanoeuvreerd waarin ze niet meer voor- of achteruit kunnen.
Piloten maken gebruik van checklists om de goede beslissingen te nemen, waarom gebruiken we die niet in de jeugdzorg bij complexe casussen? Een checklist voor de jeugdzorg dient uit te gaan van een aantal uitgangspunten.
- Veiligheid
De veiligheid en ontwikkeling van het kind zijn van groot belang. Die zijn niet vanzelfsprekend. Bij uithuisplaatsing zien we regelmatig dat kinderen zich terugvechten naar huis. Daardoor ontstaat zowel voor henzelf als voor jeugdzorgmedewerkers onveilige situaties. Ook gaan ze vaak niet meer naar school en stagneert hun ontwikkeling: precies dat wat we met zijn allen probeerden te voorkomen.
Als je besluit die kinderrechten niet garandeert: niet doen, verzin iets anders
- Kinder- en mensenrechten
Elk besluit van de jeugdzorgprofessional moet voldoen aan de rechten van het kind en die van de ouders. Als je besluit die rechten niet garandeert: niet doen, verzin iets anders. Naast rechten is er ook nog zoiets als (jeugd)zorgethiek: veroorzaak als eerste geen schade.
- Jeugdzorgethiek
De Amerikaanse politicologe Joan Tronto formuleerde in 2005 vier uitgangspunten voor goede zorg. Luisteren, aandacht geven, is de belangrijkste. Daarmee kom je meteen op de grootste klacht van jongeren en ouders die met jeugdzorg te maken krijgen: er wordt te weinig naar hen geluisterd.
Goed luisteren veronderstelt dat alle professionals in de keten competent zijn, ook in complexe casussen. Dat is lang niet altijd het geval. De professionals houden de relaties liever goed en hebben geen kritiek op elkaar.
Wat is er nodig om het gewone leven te herstellen?
Professionals en het systeem moeten responsief zijn. Dat betekent dat ze empathie tonen voor slachtoffers en compassie hebben voor betrokkenen. Dat ze ouders en jongeren zien als partners, niet als tegenstanders, en gevoelig zijn voor wat ze nodig hebben. Hou je als overheid netjes aan de regels en sjoemel niet voor je eigen gelijk. Eerlijkheid en transparantie zijn cruciaal voor vertrouwen van de burger.
Handleiding
Een eenvoudige checklist voor complexe casussen bestaat in ieder geval uit de volgende controlevragen:
- Wat is er gebeurd, heb ik naar de jongere geluisterd? Waar wil de jongere naar toe?
- Heb ik naar ouders geluisterd? Wat is hun kijk op de zaak?
- Heb ik naar collega’s of een expert geluisterd, wat zeggen die?
- Heb ik dossiers geraadpleegd over wat er eerder is gebeurd? Val ik niet in herhaling (zoveelste plek zonder perspectief)? Wat zijn de voor- en nadelen van mijn voorgenomen besluit? Wat zijn de weerbare en kwetsbare kanten van jongere en systeem?
- Wat is er nodig om het gewone leven te herstellen (denk aan huisvesting, school?
- Speciaal voor kinderrechters: zitten alle partijen aan tafel?
- Is mijn voorgenomen besluit veilig en stimuleert het de ontwikkeling van de jongere en is het duurzaam? Welke alternatieven kan ik verzinnen voor een voorgenomen besluit en heb ik kritiek op mijn besluit georganiseerd of juist weggeorganiseerd?
- Heb ik dit allemaal samengevat in een Verklarende Analyse en met jongeren en ouders gezamenlijk besproken?
- Is er een plan B als het niet zo loopt als we verwacht hadden? Wanneer er geen plan B is de kans op brokken groter. Denk niet dat als er een plek gevonden is, het probleem is opgelost. Of dat de jongere veilig is als hij wordt gefixeerd, geïsoleerd, niet naar school gaat en geen behandeling krijgt. Er moet altijd perspectief zijn voor de jongere, ook na zijn achttiende verjaardag, en diens ouders. Alleen plek bieden, is geen perspectief, maar een denkfout.
Reflectie
De jeugdzorg moet continu reflecteren op proces en uitkomst van haar besluitvorming. Ze moet, net als in de luchtvaart, steeds weer controleren of ze wel het goede doet. Doet ze dat niet, dan zullen de problemen en daarmee ook de taak-overbelasting en kosten blijven toenemen. Maar belangrijker nog: uiteindelijk zitten jongeren en ouders met de brokken. Zij krijgen dan, zoals nu te vaak gebeurt, niet de hulp en zorg die ze dringend nodig hebben, met alle gevolgen van dien voor hen persoonlijk als voor de samenleving als geheel.
Peer van der Helm emeritus bijzonder hoogleraar Onderwijs en Zorg aan de Universiteit van Amsterdam
Foto: Tima Miroshnichenko via Pexels.com