Zelfstandig fysiek functioneren is in onze samenleving een kernwaarde, vaak in combinatie met autonomie. Dat is ook de reden waarom velen hun oude dag met angst en beven tegemoet zien, het is immers een tijd waarin we in toenemende mate afhankelijk worden van de zorg door anderen. Nu kun je je afvragen in welke mate mensen, kwetsbaar of niet, überhaupt zelfstandig zijn. En of je ouderen wellicht tekort doet wanneer je ze alleen op grond van hun verminderd fysiek functioneren kwetsbaar noemt. Toch is dat precies wat er gebeurt wanneer ouderen in het ziekenhuis worden opgenomen.
Metingen geven beperkt beeld van kwetsbaarheid
Het meten van kwetsbaarheid speelt een belangrijke rol in de huidige ziekenhuiszorg aan ouderen. Zodra een oudere wordt opgenomen wordt hij of zij gescreend op vier zogenaamde risicogebieden van kwetsbaarheid: vallen, ondervoeding, delier (verwardheid) en fysieke beperkingen. De uitkomst van deze metingen is bepalend voor de zorg die de ouderen vervolgens krijgt, zoals bijvoorbeeld de inzet van een geriater, een delierteam of vrijwilligers. Punt is echter dat deze metingen niet meer dan een momentopname zijn en de illusie wekken dat er op grond daarvan goede zorg aan de oudere patiënt zal worden geleverd. Daarbij reduceert het niet alleen kwetsbaarheid maar ook de ouderen zelf tot hun lichaam en reduceert het zorg tot het repareren van lichamelijke gebreken.
Via de onderzoeksmethode shadowing heb ik ouderen van opname tot ontslag gevolgd tijdens hun gang door het ziekenhuis. Daaruit blijkt dat er voor ouderen tijdens hun opname veel meer op het spel staat dan alleen hun (minder goed) fysieke functioneren. Natuurlijk vinden ze het van groot belang dat ze na ontslag weer gewoon zelf boodschappen kunnen doen, maar dat is niet het enige waar ze zich druk over maken. Voor ouderen is bijvoorbeeld het niet meer zelfstandig naar de toilet kunnen gaan meer dan een functieprobleem, het is ook vooral een existentieel probleem. Zij moeten zich ermee leren verzoenen dat het eigen lichaam onbetrouwbaar is geworden en dat ze voortaan afhankelijk zijn.
Kwetsbare ouderen hebben aandacht en tijd nodig
De kwetsbaarheid van de oudere patiënt wordt in het ziekenhuis vaak versterkt. Het ziekenhuis is een vreemde omgeving, met een geheel eigen logica. Wellicht geïntimideerd daardoor, durven veel ouderen niet op de bel drukken om te vragen of naar ze het toilet mogen want ‘ze (de verpleegkundigen) zijn immers al zo druk’. Zorgverleners denken er vaak niet aan om patiënten te vertellen wat er met hen gedaan wordt. Wat de gemoedsrust van de oudere patiënt zeker niet ten goede komt, is het kaartje waarop de al verstreken voorlopige ontslagdatum nog staat vermeld. De oudere in kwestie krijgt dan toch het idee dat hij een bed ‘bezet’ houdt.
Overigens vormen niet alleen het ziekenhuis, maar ook de relaties van de oudere patiënt een bron van kwetsbaarheid. Bijvoorbeeld de vrouw die haar dementerende man alleen heeft moeten achterlaten, zal zich tijdens haar ziekenhuisopname ernstige zorgen maken of het thuis allemaal wel goed gaat. En de oudere patiënt die al 60 jaar samenwoont, maar wiens partner slecht ter been is en daardoor niet op bezoek kan komen in het ziekenhuis, voelt zich hoogstwaarschijnlijk alleen en verlaten op de eenpersoonskamer. Het zijn maar twee voorbeelden uit een vrijwel oneindige reeks van oudere patiënten die zich zorgen maken, verlaten voelen of anderszins emotioneel kwetsbaar zijn.
Goede ziekenhuiszorg heeft oog voor zowel de lichamelijke, psychische, emotionele, sociale als economische dimensies van de kwetsbaarheid van ouderen. Dat betekent overigens niet dat hun kwetsbaarheid altijd kan worden opgelost, maar wel dat dat er kritisch wordt gekeken naar situaties waarin de ervaring van kwetsbaarheid veroorzaakt of versterkt wordt door de wijze waarop de zorg in het ziekenhuis is georganiseerd. Of de zorg wel voldoende op de ouderen is toegesneden. Zorg op maat aan kwetsbare ouderen houdt in dat er meer tijd moet worden vrijgemaakt voor uitleg over wat er gaat gebeuren en dat de oudere bijvoorbeeld ruim de tijd heeft om zich om en uit te kleden. Het betekent ook dat de oudere zoveel mogelijk ondersteund wordt in zijn proces van accepteren en leren omgaan met vormen van kwetsbaarheid die niet te interveniëren zijn.
Hanneke van der Meide (1984) is werkzaam bij de vakgroep Zorgethiek aan de Universiteit van Tilburg en is bezig met de afronding van haar promotieonderzoek naar de ervaringen van oudere ziekenhuispatiënten.