Hoe kun je inclusieve en passende zorg bieden aan een steeds diverser wordende samenleving? De Raad Volksgezondheid & Samenleving (RVS) besteedde al eerder aandacht aan die vraag. Was haar blik eerst gericht op hoe sociaaleconomische verschillen samenhangen met de gezondheid van mensen, in een op 4 oktober 2022 verschenen essay kijkt de Raad vooral naar de invloed van maatschappelijke verschillen zoals gender, sekse, seksuele oriëntatie, afkomst, psychische beperking en lichamelijke beperking.
Passend en inclusief
In haar verkennend essay wijst de Raad erop dat de overheid de morele en juridische plicht heeft om burgers te voorzien van inclusieve en passende zorg. Een verplichting, vastgelegd in sociale grondrechten, die erop neer komt dat de zorg voor iedere burger toegankelijk is. Sterker nog, niemand mag volgens artikel 1 van de Grondwet worden uitgesloten.
Om zorg voor iedereen passend te maken, moet ze inclusief georganiseerd zijn. De overheid heeft daar een verantwoordelijkheid in. Maar zij niet alleen. Ook de zorgprofessionals hebben hierbij een rol. Vanuit hun beroep hebben zij de opdracht om zorg primair vanuit de patiënt en de context aan te bieden. Algemene regels moeten ze daaraan ondergeschikt maken. Hoeveel ruimte ze daarvoor hebben, is, het mag niet verbazen, mede afhankelijk van het beleid van de organisaties waarvoor ze werken.
Daarmee komen we automatisch op de bijdrage van zorgorganisaties aan het garanderen van een inclusief en passend aanbod. Met andere woorden, hoe zorgen zij ervoor dat (basis)kennis intern en extern gedeeld en gereproduceerd wordt, welke behandelingen al dan niet vergoed worden, welk aanbod van zorg en ondersteuning als maatschappelijk relevant wordt gezien en wie daarover mag meebeslissen. En, niet in de laatste plaats, wie uiteindelijk bepaalt wat inclusieve en passende zorg is.
Drie veranderlijnen
In haar essay trekt de Raad drie ‘veranderlijnen’ die de zorg inclusiever en passender kunnen maken. Die lijnen hebben betrekking op kennis, bewustzijn en handelen.
De eerste lijn gaat over de relatie tussen diversiteit en gezondheid en hoe die relatie sterker en beter benut kan worden.
De Raad vindt dat zowel op beleidsniveau als organisatorisch niveau het belang van inclusiviteit in alle geledingen bewuster moet worden meegewogen en toegepast. Ook moet de kennis over de relatie tussen diversiteit en gezondheid steviger verankerd worden in zorgopleidingen en bij- en nascholingen en bij het ontwikkelen van standaarden.
Robuuste aanpak
De tweede lijn gaat over een betere aansluiting tussen kennis en handelen. Ofwel, hoe de zorgpraktijk bewuster kan worden gemaakt van het belang van, en de kennis over inclusiviteit in de uitvoering.
Volgens de Raad behoort de versterking van het bewustzijn van het belang van inclusie in de zorg gepaard te gaan met een robuuste aanpak tegen discriminatie en uitsluiting, door zorgverleners én patiënten. Bovendien zouden beroepsgroepen, in samenwerking met hun beroepsverenigingen, het tegengaan van racisme - moeten gaan zien als onderdeel van de eigen professionaliteit.
De derde lijn voorziet in ruimte en sturing voor de zorg om ook echt anders, dus inclusief en passend te handelen.
De Raad pleit hier voor het creëren van ruimte om – ook het ongemakkelijke – gesprek te voeren. Om niet alleen te argumenteren, maar ook te sensibiliseren – zodat mensen zich leren verplaatsen in de positie van een ander. Dat laatste is cruciaal.
Bewust van verschillen
De Nederlandse Zorgautoriteit en het Zorginstituut Nederland pleitten twee jaar geleden in een gezamenlijk rapport voor passende zorg. Dit concept kent vier basisprincipes: doelmatig, waardegedreven en effectief; inzet op gezondheid in plaats van ziekte; samen met de patiënt, en dichtbij georganiseerd.
Om deze principes betekenis te geven, is recentelijk het Kader Passende Zorg gepubliceerd. Daarin staan normen voor alle verzekerde zorg die helpen om passende zorg in praktijk te brengen, dus met aandacht voor maatschappelijke opgaven zoals gezondheidsachterstanden en mensgerichtheid.
Volgens de Raad Volksgezondheid & Samenleving moet bij het gesprek over wat passende zorg is meer rekening worden gehouden met verschillen tussen mensen. Daarom pleit de Raad om een vijfde principe toe te voegen aan passende zorg: het moet inclusief georganiseerd zijn om gezondheidsverschillen te verkleinen en om de eerlijke kans op een gezond leven te vergroten.
Gezondheid en veerkracht
De drie besproken veranderlijnen kunnen ertoe bijdragen dat de zorg toegankelijker wordt voor een steeds diverser wordende samenleving.
De huidige zorg houdt nog te weinig rekening met de achtergronden en kenmerken van mensen
Zorgorganisaties en zorgprofessionals kunnen die veranderlijnen praktisch vorm geven. Maar ze hebben wel de overheid nodig om het proces te sturen. Door te normeren, bijvoorbeeld als het om discriminatie gaat. Door te faciliteren, bijvoorbeeld via programma’s die bijdragen aan het creëren van ruimte voor gesprek. En door te prioriteren, bijvoorbeeld als het gaat om de verschillende opgaven van passende zorg.
De huidige zorg, zo betoogt de Raad, houdt nog te weinig rekening met de achtergronden en kenmerken van mensen. Er zijn daardoor zorg- en ondersteuningsvragen waarin de sector, door haar gebrek aan kennis en bewustzijn over diversiteit, niet kan voorzien. Ze wijst erop dat als we serieus de grote gezondheidsverschillen in onze samenleving willen verkleinen, overheden en zorgorganisaties de zorg inclusiever en passender moeten maken. Niet alleen ten behoeve van ieders individuele gezondheid, maar ook ten faveure van de cohesie en veerkracht van de samenleving als geheel.
Jan van Dam is journalist. Het essay van de Raad Volksgezondheid & Samenleving is verschenen op dinsdag 4 oktober 2022 en te downloaden.
Foto: U.S. Army Southern European Task Force, Africa (Flickr Creative Commons)