Binnenkort buigt de Tweede Kamer zich weer over de ratificatie van het VN verdrag voor de rechten van mensen met beperkingen. Nederland heeft het verdrag weliswaar al in maart 2007 ondertekend, maar nog niet geratificeerd. Nederland bevindt zich daarmee in het illustere gezelschap van landen als Bhutan, Noord Korea, Fiji en Kameroen.
Rechten van doven in de knel
Juist nu het verdrag ter ratificatie voorligt bij de Tweede Kamer, speelt een tweetal kwesties over de rechten van doven hoog op. De toekomst van het woon-zorgcomplex De Gelderhorst en die van het internaat Guyot. In beide gevallen wordt pijnlijk duidelijk dat bepaalde aannames over de inclusieve samenleving leiden tot dilemma’s en contradicties.
Woon-zorgcomplex De Gelderhorst
De Gelderhorst in Ede is een woon-zorgcomplex van zelfstandige (aanleun-)woningen voor 175 oudere doven. Degenen onder hen die verzorging en verpleging nodig hebben, kunnen terecht bij een team dat de gebarentaal machtig is. Een derde van de verzorgers en verplegers is zelf ook doof.
Het complex is speciaal ontworpen voor doven, de Nederlandse Gebarentaal is de voertaal, een eigen tolkendienst en technologische voorzieningen faciliteren de communicatie met en bereikbaarheid van bewoners. In zijn opzet is het complex uniek in de wereld, het wordt internationaal gezien als voorbeeld voor een plaats waar dovencultuur kan bloeien.
Het unieke van De Gelderhorst is dat oudere doven er comfortabel wonen én in hun eigen taal kunnen praten, met elkaar en met de staf en de zorgverleners. De Gelderhorst is verder bijzonder omdat het zich profileert als een instelling met een missie en doven ziet als ‘een zich emanciperende groep mensen met een eigen taal en cultuur.’ Daarmee positioneert het zich nadrukkelijk niet louter als zorginstelling, maar ook als plaats waar oudere doven zichzelf kunnen zijn.
Dat is allerminst vanzelfsprekend. De geschiedenis van doven in Nederland is zoals in de meeste ‘Westerse’ landen getekend door een verbod op het gebruik van gebarentaal, door bevoogding en systematische onderschatting. Oudere doven zijn daardoor in de loop van hun leven geconfronteerd met uitsluiting en tot tweederangs burgers verklaard worden door goed bedoelde ideeën van ‘horende’ mensen. Dat doven een eigen culturele groep zouden vormen, een eigen culturele identiteit hebben, was helemaal een ongekende gedachte.
De huidige directeur-bestuurder van De Gelderhorst gaat binnenkort met pensioen. Over de procedure voor zijn opvolging is grote onrust ontstaan onder bewoners en staf. De cliëntenraad en ondernemingsraad hebben hun vertrouwen in de raad van toezicht van de instelling inmiddels opgezegd. Zij vinden dat de toezichthouders zich bij het zoeken naar een nieuwe bestuurder weinig gelegen laten liggen aan missie, visie en cultuur van het complex. De tekst van de vacature, die rept van een ‘heroriëntatie op de toekomst’, en de gevolgde procedure geven aanleiding tot de vrees dat de culturele missie van De Gelderhorst op de achtergrond zal raken. Ook zijn staf en bewoners bang dat een geplande uitbreiding van De Gelderhorst niet door zal gaan. Hoe belangrijk de positie van het centrum als culturele instelling is, wordt duidelijk uit acties van dove jongeren, die toekomst van hun Dovencultuur eisen: ze schrijven zich massaal in op de wachtlijst voor een toekomstige plaats in De Gelderhorst: ‘Wij zijn Gelderhorst’.
Het internaat van Guyot
Onlangs besloot staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Sander Dekker dat het internaat van Guyot, de dovenschool voor vmbo en havo in Haren (Groningen) in 2017 dicht moet. In dit internaat - een rijtje eengezinswoningen - wonen jonge doven door de week samen omdat school te ver van hun ouderlijk huis ligt om dagelijks heen en weer te reizen.
De leerlingen komen uit het hele land, de school in Haren is namelijk de enige in ons land waar doven tweetalig, in het Nederlands en de Nederlandse gebarentaal, de havo kunnen doen. De staatssecretaris vindt dat de jongeren passend onderwijs in de buurt moeten gaan volgen, met een tolk gebarentaal.
De kans dat jongere doven in de ‘horende wereld’ vereenzamen, is aanzienlijk. Ze moeten voortdurend op hun tenen lopen om erbij te kunnen horen en via een tolk communiceren. In het protest tegen de voorgenomen sluiting gaat het daar om: dat de jongeren niet langer in hun eigen taal kunnen praten met hun geestverwanten, zichzelf kunnen zijn. Of zoals Lisa Hinderks, een doof meisje dat halverwege haar havo opleiding van het regulier onderwijs naar het internaat verkaste, zei: ‘Ik was eindelijk eens niet dat “dove meisje”, maar een unieke persoonlijkheid. Ik ben thuis in die wereld.’
Waarom moet het internaat sluiten? In feite komt het er op neer dat het niet langer past in de beleidscategorieën. Aanvankelijk werd de voorziening bekostigd door het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Die vond dat op gegeven moment oneigenlijk want het betreft geen zorgvoorziening. En dus werd de bekostiging doorgeschoven naar het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Staatssecretaris Dekker op zijn beurt stelt nu dat huisvesting van jongere doven niet als onderwijs kan worden gerubriceerd. Kortom, het internaat moet dicht en de jongere doven moeten in hun eigen woonplaats naar het reguliere onderwijs.
Debat gaat over geld, niet over rechten
De beide voorbeelden lijken specifiek en lokaal, maar zijn wel van fundamenteel landelijk belang. Ze tonen namelijk aan dat de debatten over de identiteit en rechten van mensen met een beperking voornamelijk worden gevoerd in termen van financiële lasten en verantwoordelijkheden.
Het debat over de ratificatie van het VN-verdrag voor mensen met beperkingen in de Tweede Kamer is illustratief. Ook hier gaat het vrijwel alleen over de kosten en welke ministerie de rekening zou moeten betalen. De rechten van mensen met een beperking komen nauwelijks ter sprake, terwijl die juist de inzet zijn van het verdrag.
Over De Gelderhorst én het doveninternaat doen horende mensen aannames over wat doven nu en in de toekomst nodig hebben. Hun motto is: inclusie en participatie zijn belangrijk en goed voor de samenleving. Eigenheid en identiteit van doven als culturele groep zijn daarbij geen punt van overweging. Integendeel, dove mensen moeten zich aanpassen aan de normativiteit van de gemiddelde mens, terwijl het doel van het VN verdrag nu juist is om mensen die niet gemiddeld zijn een eigen plaats te geven; geen hulpverlening, maar rechten!
Een geweldig gebaar
Staatssecretaris Martin van Rijn van VWS zei in het Tweede Kamerdebat dat voor een daadwerkelijke invoering van de ideeën uit het VN-verdrag een cultuurverandering nodig is. Kijkend naar de belabberde positie van dove mensen op de arbeidsmarkt en de nadruk op integratie in het onderwijs, kun je niet anders dan concluderen dat die cultuurverandering nog ver te zoeken is. En dan hebben we nog het niet eens gehad over het al tientallen jaren voortslepende debat over de erkenning van de Nederlandse Gebarentaal,
Dat rechten en culturele eigenheid zo weinig aandacht krijgen bij de besluitvorming over het internaat en het woon-zorgcomplex, heeft er alles mee te maken dat beiden in een zorgtraject zijn gesitueerd en niet in een debat over de rechten van mensen met een beperking. Dat debat is vorig jaar opgeschort, want, zei Van Rijn, er is een 'zoektocht nodig om een ambitieus plan neer te zetten'.
De Brabantse zorginstelling Prisma vindt dat het nu wel mooi is geweest; zij wil niet langer wachten op de Haagse politiek en heeft het VN verdrag alvast erkend. Een geweldig gebaar.
Anja Hiddinga is docent en onderzoeker aan de afdeling Antropologie van de Universiteit van Amsterdam. Met het onderzoeksteam 'Beyond Hearing: cultures overlooked' houdt zij zich op dit moment vooral bezig met vragen rond de zorg voor oudere dove mensen.
Afbeeldingsbron: Summerbl4ck (Flickr Creative Commons)