Jonge boefjes moet je opvoeden, niet straffen

Het plan van de staatssecretaris Teeven van Veiligheid en Justitie om het jeugdstrafrecht aan te scherpen, is heilloos. Strenger straffen helpt niet, dat is wetenschappelijk aangetoond. Opvoeden helpt wel. Maar het is, mede in het huidige beleidsklimaat, een uiterst delicate opdracht.

Staatssecretaris Fred Teeven wil volgens een brief van 25 juni aan de Kamer de maximale celstraf voor jongeren van 15, 16 en 17 jaar verhogen van twee naar vier jaar.  Daarnaast wil de staatssecretaris de mogelijkheden tot het opleggen van taakstraffen beperken en de jeugd-tbs laten overgaan in tbs voor volwassenen. Gezamenlijk leiden deze maatregelen tot een enorme verharding van het jeugdstrafrecht.

Maatregelen zijn fatalistisch en onjuist
Met zijn voorstel lijkt Teeven een diepe knieval te willen maken voor de PVV. Deze partij roept in de maatschappelijke discussie over de aanpak van jonge criminelen (12-18 jaar) vaak het beeld op van 'onverbeterlijke stadsroofdieren waarbij niks werkt’. Ik vraag mij af of een zinvol debat over de bestrijding van jeugdcriminaliteit gebaat is bij dit soort metaforen. Natuurlijk raken we boos, verdrietig of gefrustreerd door de daden van sommige jongeren, maar we moeten ons altijd blijven realiseren dat zij kinderen zijn wier hersenen - en daarmee hun gedrag - nog niet uitontwikkeld zijn. Er is dus een mogelijkheid voor gedragsverandering.

De gedachte dat ‘niks werkt’ getuigt niet alleen van fatalisme maar is ook aantoonbaar onjuist. Uit recent onderzoek naar de invloed van het leefklimaat in jeugdgevangenissen van de hogeschool Leiden in samenwerking met FC Teylingereind (een vooruitstrevende jeugdinrichting in Sassenheim) blijkt bijvoorbeeld dat behandeling binnen een instelling wel degelijk kan leiden tot verandering bij jongeren. Voorwaarde is dat er een open leefklimaat heerst, gericht op behandeling en niet op straf en vernedering. Dit is in de hersenwetenschappen al lang bekend. Uit experimenten met de slak Aplysia bleek dat ze niet leerde van straf maar wel van beloning. Op straf reageerde de slak op 'slinkse' wijze: ze ontweek de straffer. Op beloning bleek sprake van een blijvend leereffect in positieve zin.

Allereerst zijn wij opvoeder
Moderne behandelmethoden binnen gesloten residentiële jeugdzorg, zoals YOU-TURN, zijn op dit principe gebaseerd. YOU-TURN, de basismethodiek in de Justitiële Jeugdinrichtingen (JJI), is gericht op het  aanleren van eigen verantwoordelijkheid. De voorwaarde voor deze moderne behandelmethode is door de Nederlandse pedagoog J.F.W. Kok al in de jaren zeventig geformuleerd: een pedagogisch klimaat gebaseerd op wederzijds respect en communicatie. Geheel in lijn met die gedachte heeft FC Teylingereind als motto: 'allereerst zijn wij opvoeders.’

In mijn promotie-onderzoek First do no Harm laat ik zien dat de uitgangspunten van Teylingereind nog steeds actueel zijn en niets aan waarde hebben ingeboet. Bij het opvoeden is een belangrijke rol weggelegd voor de pedagogisch medewerkers op de groep. Zij kunnen vooruitgang boeken door dag in dag uit met jongeren samen te werken, eerlijk te zijn, te luisteren en hun vertrouwen te winnen. Dat is een uiterst delicate opdracht.

Het creëren van het daarvoor benodigde open leefklimaat was volgens de gezamenlijke inspecties in 2007 zelfs een 'opgave met risico's'. Medewerkers moeten voortdurend een balans zien te vinden tussen behandeling en controle. Ze moeten zich een manier van denken en werken eigen maken die recht tegenover een beleid staat dat de knoet erover wil gooien. Het lijkt minder doortastend maar toch doet de staatssecretaris er beter aan om meer tijd, energie en middelen te steken in de opleiding, training en begeleiding van pedagogisch medewerkers dan in het verzwaren van straffen. Opvoeden heeft meer effect dan straffen.

Peer van der Helm is verbonden aan het lectoraat Jeugdzorg en Jeugdbeleid van de Hogeschool Leiden. Hij is op 5 juli gepromoveerd aan de Vrije Universiteit op zijn
onderzoek naar het leefklimaat in Justitiele Jeugdinrichtingen.