COLUMN Afkicken van betonnen mensbeelden

Simpele, rechtlijnige mensbeelden zijn een teken van luiheid, vindt Monique Kremer.

Is de mens autonoom of verbindend? Zelfredzaam of hulpbehoevend? Homo economicus of homo sociales? Het mensbeeld achter beleid kan heel verschillend zijn, zelfs contrasteren. De Wet langdurige zorg gaat ervan uit dat mensen helemaal niets meer kunnen, de Wmo en de Participatiewet denken juist vanuit zelfredzaamheid. Het asielbeleid kent een wonderlijk staaltje beleidsschizofrenie, waar het mensbeeld compleet verandert zodra iemand een verblijfsstatus krijgt. Om als vluchteling erkend te worden, moet je bij de IND laten zien hoe kwetsbaar je bent, lukt dat en word je statushouder, dan moet je veerkracht tonen en snel inburgeren.

Toch was de laatste decennia één mensbeeld wel heel dominant: dat van de autonome, zelfredzame consument die overal een slaatje uit probeert te slaan. Herkent u zichzelf? Bij dit mensbeeld hoort ook een overheid die mensen vooral wantrouwt en die de loftrompet steekt over ‘de vrije markt’. Mede dankzij het toeslagenschandaal is dit mensbeeld in beleid aan het kantelen. In recente beleidsteksten gaat het er steeds vaker over dat de overheid mensen weer moet vertrouwen.

Homo economicus regeert

Dat is prachtig, maar zo’n mensbeeld moet natuurlijk ook weer niet doorslaan in ‘alle mensen deugen altijd’ of ‘burgers kunnen dat niet zelf’. Dan ontstaat er een nieuwe mensbeeldmal. De Raad voor Volksgezondheid en Samenleving ‒ Machtige mensbeelden ‒ en het Sociaal en Cultureel Planbureau ‒ Mensbeelden bij beleid – schreven knappe essays over mensbeelden in beleid. Daarin roepen ze beleidsmakers en politici op tot het expliciteren van het mensbeeld onder het beleid en waarschuwen ze dat problemen vooral ontstaan wanneer mensbeelden in beton gegoten worden, dus in regels en wetten waarvan je lastig kan afwijken.

Ook professionals moeten hun eigen mensbeelden bevragen

Ondertussen zien we in de politieke praktijk veel oude reflexen. Vooral het mensbeeld van de homo economicus zit diep. Neem de discussie over deeltijdarbeid. Het zou mooi zijn als we allemaal (lees: vrouwen) wat meer uren maken, gezien de schreeuwende tekorten op de arbeidsmarkt. Maar hoe zorgen we daar dan voor? Juist. We geven mensen gewoon meer geld: een voltijdbonus.

Met financiële prikkels komt de mens in beweging. Voor het gemak wordt dan vergeten dat de kwaliteit van het werk in de afmattende publieke sector vaak een reden is om minder uren te werken. En dat mensen zorgtaken hebben. De homo economicus van de liberalen regeert nog steeds, en over de hele politieke linie. Maar het mensbeeld komt niet alleen voort uit ideologie. Simpele, rechtlijnige mensbeelden zijn ook een teken van luiheid. Je hoeft je niet werkelijk te verdiepen in menselijk gedrag.

Luie reflexen

Uitvoerders en sociaal professionals lopen vaak op tegen die betonnen mensbeelden in beleid. Maar ze hebben ze zelf soms ook. Ik mocht een keer aanschuiven bij een workshop waarin casuïstiek in de bijstand werd nagespeeld door acteurs. Een vrouw maakte portrettekeningen en verdiende zo wat bij. Vervolgens kwam de vraag: wat zou jij doen? Terwijl de handhavers zeiden: ‘Meteen een sanctie geven, want anders is het hek van de dam’, zeiden de klantmanagers: ‘Wat goed dat mevrouw bezig is.’ Twee verschillende mensbeelden, met twee zeer verschillende gevolgen.

Er zijn ook professionals in zorg en welzijn die er hun missie van maken om altijd te vertrekken vanuit wat de cliënt wél kan. Ze verzetten zich – heel sympathiek ‒ tegen een zielig mensbeeld. Maar doe je dat standaard, dan is er bij de ander nooit ruimte voor rouw over wat diegene niet meer kan. Niet alleen moeten beleidsmakers en beslissers afkicken van hun luie reflexen, ook professionals moeten hun eigen mensbeelden dus bevragen.

Monique Kremer is hoogleraar Actief Burgerschap en voorzitter van de Adviesraad Migratie (voorheen: ACVZ)

 

Foto: Joris van den Einden

Dit artikel is 575 keer bekeken.

Reacties op dit artikel (2)

  1. “Mensbeelden’ worden juist gecreëerd om gewenst beleid mogelijk te maken.
    In feite is hier sprake van een omkering van het mensbeeld: zij moet in het uit te voeren beleid passen. Mensbeelden worden dan niet uit luiheid bedacht maar worden functioneel aan beleidsintenties. In de praktijk concurreren veel beleidsintenties met elkaar om de macht en mensbeelden worden dan snel afgewisseld. Beleidssystemen worden dominant boven die van de mens en maatschappelijke spanningen zijn dan het gevolg.

  2. Het vertekende mensbeeld zit in de psyche. Het is een filter, een upper en downer. De heroine de heldin reddende moeder versus het filter van tabak dat als slachtoffer in de goot ligt uitgedrukt. Het is het pendulum waarbinnen de pieken veel ervaring werd opgedaan maar waar mediators de luie middenweg zijn gaan vormen door het meeliften op de werkelijke issues van dappere mensen die geen keuze meer hadden of uit een kleiner palet moesten kiezen.
    Heel mooi artikel dit.

Geef een antwoord

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.