Ooit kregen we van de Rijksdienst voor het Wegverkeer (RDW) een surrealistische boete. De auto was total loss en kon niet meer rijden. We hadden de auto aan een garage verkocht en vervolgens de verzekering opgezegd. De garage was om de hoek. Om praktische redenen vonden we het opportuun om de auto nog even op ons terrein te laten staan. Huppakee, een boete van honderden euro’s.
Boete
Waarom? Vraagt u zich wellicht af. Er blijkt een regel te zijn dat een auto die verkocht is en waarvan de verzekering is opgezegd alleen op het bedrijventerrein van de nieuwe eigenaar mag staan. Een nijvere Dorknoper had me toch maar mooi op heterdaad betrapt. Dat wordt betalen jongen! Detail: dit is een regel die in dit specifieke geval volkomen irrelevant is. Er is voor niemand enige schade ontstaan, zelfs niet indirect. De boete heeft ook geen enkel preventief of punitief effect. Het is gewoon een onzinboete.
Bellen
Dus ik met de RDW bellen, gewapend met een schriftelijke verklaring van de garagehouder die het verhaal had bevestigd. ‘Veel plezier!’ had hij me nog gezegd. Daar hebben we hobbel 1. De ambtenaar in kwestie, en ook niet zijn of haar baas noch zijn of haar baas, mag zo’n geval inhoudelijk beoordelen. Maar we konden wel bezwaar aantekenen. Zo gezegd zo gedaan.
Hobbel 2
Het is al bloedirritant dat niemand een bevoegdheid heeft om zo’n evidente onzinboete te schrappen, maar goed we doen een bezwaar. Dat bezwaar heeft vervolgens zes maanden bij de RDW gelegen. Kennelijk was het een moeilijk geval? Dat dan ook weer niet. Want na zes maanden meldde de RDW doodleuk dat ze niet inhoudelijk naar het bezwaar keken. Er werd koeltjes geconstateerd dat de feiten nog steeds wezen op een overtreding van de wet dus dat de boete bleef staan. Maar we konden wel naar de kantonrechter, wat we dan ook maar om principiële redenen deden.
Een kwartiertje rechter
Mogelijk overdrijf ik enigszins maar in mijn recollectie stonden we na een kwartier weer buiten. In dat kwartier heeft de rechter (op een beleefde manier) de advocaat van de tegenstander verrot gescholden en met pek en veren het gebouw uitgejaagd, ondertussen de boete schrappend. Bloemen voor die vrouw.
Toeslagenaffaire
Waarom vertel ik dit verhaal? In de toeslagenaffaire zagen we de gevolgen van een overheid die zijn uitvoeringsdiensten van alle menselijke kanten had beroofd. Nu was die affaire nog aanzienlijk navranter onder meer omdat er ook institutioneel racisme in het spel was, de zaak al heel lang liep en er heel veel mensen van wisten maar niets deden. Mijn verhaal is in vergelijking daarmee uiteraard klein bier en we hoefden uiteindelijk ook niets te betalen. En wij konden het tenminste nog betalen. Maar het verhaal legt iets anders bloot.
Ongelijkheid
Als hoogopgeleide en mondige burgers konden wij uiteindelijk, ook na wat Kafkaëske omwegen, ons gelijk halen. Voor veel mensen vormt de combinatie van de hoge obstakels, de weinig menselijke bejegening, het ontzag voor de macht en hun eigen kwetsbaarheid een te hoog obstakel. En dat leidt niet zelden tot onzinboetes uitmondend in gevangenisstraffen. Er gaan hier minimaal drie dingen mis.
Automatisering
Automatisering is een groot goed. Het zorgt er niet alleen voor dat processen efficiënt verlopen, maar ook dat de verantwoording ordentelijk is en er geen willekeur is. Voor de bulk prima. Maar de gevaren zijn ook serieus. Automatisering heeft ook de schijn van precisie. De computer maakt geen fouten. Het suggereert dat het systeem volmaakt is, terwijl we dondersgoed weten dat dat niet zo is. Context doet er toe. Algoritmes zijn alleen echt maatschappelijk waardevol als er tijdens het proces ergens een rood licht gaat branden wanneer het systeem misschien wel eens niet klopt. En dat je dan niet afgescheept wordt met computer says no. Zo ver zijn we nog niet.
Doenvermogen
Het systeem gaat er ook veel te vaak van uit dat iedereen snapt hoe het systeem werkt en er naar kan handelen. Als we kijken naar de duizenden slachtoffers van onterechte of onredelijke boetes zijn dat juist doelgroepen waar dat doenvermogen beperkt is. Niet zelden was dat zelfs de reden dat ze de boete kregen. Niet bewust van de regels en toen een envelop niet of te laat opengemaakt. Een menswaardig boetesysteem gaat uit van een realistisch mensbeeld, niet van een ideaalbeeld.
Het doel van boetes en straffen
Er zijn verschillende redenen om boetes op te leggen. Het kan gewenst gedrag aanmoedigen, de samenleving beschermen tegen de gevolgen van overtredingen, appelleren aan het rechtvaardigheidsgevoel van burgers en recidive verhinderen. Bij dit soort boetes zien we een droevige score voor de overheid. Het heeft nauwelijks impact op gedrag, beschermt niemand en is eerder contrair aan rechtvaardigheid. De prijs die we als maatschappij betalen voor het verhinderen van recidive is hoog. Mensen die moeite hebben overeind te blijven worden onder water geduwd, met niet alleen persoonlijk leed maar ook een stevig maatschappelijk kostenplaatje als gevolg.
Hoe dan wel: De menselijke maat knop
Gezien de fundamentele oorzaken moge duidelijk zijn dat er geen magische hogedrukspuit is waarmee dit vieze varkentje gewassen kan worden. Minimaal is voor verandering een mix van politieke moed, de juiste prikkels en cultuurverandering nodig. Een begin is dat in elk automatiseringssysteem over boetes een knop ingebouwd wordt waar een rood lichtje kan gaan flikkeren. Dat lichtje dwingt de overheid om de computer uit te zetten en er mensenwerk van te maken. En als die mensen dan toch bezig zijn, kunnen ze voor het gemak ook naar de inhoud en context van de boete kijken. En ze handelingsbevoegdheid te geven. Onze kantonrechter noteren we alvast als fan.
Marcel Canoy is distinguished lecturer aan de Erasmus School of Accounting and Assurance, hoogleraar aan de VU op het gebied van gezondheidseconomie en dementie, en adviseur van ACM.
Foto: DennisM2 (Flickr Creative Commons)