COLUMN Doe onderzoek waar gedupeerden toeslagenaffaire wat aan hebben

Een oplossing van de toeslagenaffaire is nog ver weg. Onderzoeken naar de affaire helpen ook al niet door de curieuze vragen die volgens Windesheim-onderzoeker Pamela Jakobs worden gesteld. Zij komt met alternatieve vragen waar de gedupeerden wel wat aan hebben.

In mijn werk als onderzoeker spreek ik geregeld ouders die gedupeerd zijn door de kinderopvangtoeslagaffaire (KOTA). Zij vertellen het gevoel te hebben in een wachtruimte te zitten. Ze kunnen bijvoorbeeld geen opleiding volgen, durven geen toeslagen meer aan te vragen en kunnen hun kinderen niet de onbezonnen jeugd bieden zoals elke ouder dat wenst te doen.

Tot ieders grote teleurstelling verloopt het herstelproces, in 2020 in gang gezet door de overheid met de Uitvoeringsorganisatie Herstel Toeslagen (UHT), bovendien ontzettend traag en is het vertrouwen van velen in de overheid verder afgebrokkeld (Kanne & Driessen, 2021). Ik weet niet hoe het bij u zit, maar inmiddels voel ik me een beetje lamgeslagen door de tegenvallende nieuwsberichten over de toeslagenaffaire die elkaar maar blijven opvolgen.

CBS met overtrokken conclusie

Een van die nieuwsberichten trok mijn bijzondere aandacht: het nieuwsbericht van de NOS over het CBS-onderzoek (2022) naar de rol van de jeugdbescherming bij het uit huis plaatsen van kinderen van gedupeerde ouders. Vooral de overtrokken conclusie verbaasde me. Was het dan echt mogelijk om te stellen dat het zijn van een gedupeerde ouder de kans op een kinderbeschermingsmaatregel (en dus kans op een uithuisplaatsing) niet heeft verhoogd?

Een wonderlijke conclusie staat niet op zichzelf, hier zit een merkwaardig onderzoek aan vast

Gelukkig vroeg het CBS zich dit zelf ook af en zwakte vervolgens deze conclusie af: ‘Er is geen bewijs dat, gemiddeld genomen, gedupeerden door dupering vaker in aanraking komen met de jeugdbescherming. Niet uit te sluiten is dat dit voor individuele gevallen wel het geval is’ (Huisman, 2023a).

Merkwaardige onderzoeksvraag

Alleen, een wonderlijke conclusie staat natuurlijk niet op zichzelf, hier zit een merkwaardig onderzoek aan vast. Als wetenschappelijk onderzoekers proberen we maatschappelijk relevant, ethisch verantwoord en onafhankelijk onderzoek te doen. Dit lijkt bij het onderzoek van het CBS niet helemaal goed uit de verf te zijn gekomen. Want, wat hebben we op dit moment nodig in de samenleving?

Mijns inziens is dat vooral dat er nooit meer een toeslagenaffaire kan ontstaan en dat gezinnen zo snel mogelijk gecompenseerd worden. Dat lijkt al moeilijk genoeg. Daarom zou het wellicht zinvoller zijn om onderzoek te doen naar de wijze waarop het herstelproces zorgvuldig, maar snel doorlopen kan worden en waarbij de behoeften van gedupeerde gezinnen centraal staan.

Is het niet zinvoller om met gemeenschapsgeld thema’s te onderzoeken waar gezinnen zelf wat aan hebben?

In dat licht verbaasde het mij dat het CBS bereid is geweest om de onderzoeksvraag ‘Zijn gezinnen die slachtoffer zijn van de toeslagenaffaire disproportioneel in aanraking gekomen met kinderbeschermingsmaatregelen?’ te onderzoeken. Op basis van wat al wetenschappelijk bekend is over de invloeden van financiële stress op de opvoeding is het haast niet anders voor te stellen dan dat gezinnen dankzij de KOTA vaker met jeugdbescherming in aanraking zijn gekomen dan gezinnen in het algemeen (NJI).

Perspectief van gedupeerden

Is het niet zinvoller om met gemeenschapsgeld thema’s te onderzoeken waar deze gezinnen zelf ook wat aan hebben? Laten we niet vergeten dat de gezinnen die gedupeerd zijn door de toeslagenaffaire al een kwetsbare positie hadden in de samenleving en dat ze door toedoen van de uitvoeringsdienst van toeslagen en de jeugdbescherming in een nog kwetsbaardere positie zijn terechtgekomen (CBS, 2022).

Bovendien, vanuit een methodologisch gezichtspunt, is het best lastig en misschien zelfs wel onmogelijk om de vraag die het CBS stelde te beantwoorden met de gebruikte statistische onderzoeksmethoden en databronnen. Er mist namelijk een groep gedupeerde ouders die zich niet hebben gemeld bij de uitvoeringsdienst van toeslagen, vanwege uitputting of wantrouwen. Uit ander onderzoek blijkt dat deze groep groot is (Van der Grient & Kay, 2021).

De statistische analyses laten gemiddelden zien van grote aantallen, maar missen het perspectief van gedupeerde ouders en kinderen. Iets wat in deze situatie juist zo belangrijk is. Ik kan me daarom niet voorstellen – met deze voorkennis – dat er niemand bij het CBS heeft geroepen: ‘Zouden we dit onderzoek wel moeten doen?’

Nog een weinig inspirerende vraag

Het is waarschijnlijk nog niet gelukt om van voorgaande te leren, gezien het volgende onderzoek dat klaarstaat (inspectie-jenv.nl) met daarin de weinig inspirerende onderzoeksvraag: ‘Waarom hebben gedupeerde gezinnen te maken gekregen met kinderbeschermingsmaatregelen (Inspectie Jeugd en Veiligheid, 2022)?’

Zelf dacht ik aan: ‘Wat hebben gezinnen naast de financiële compensatie nog meer nodig?’

Kom op Inspectie Justitie en Veiligheid en Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd, is dit nu de onderzoeksvraag die iets gaat bijdragen? Gaan jullie hiermee gedupeerde gezinnen lastigvallen? Is het antwoord op deze onderzoeksvraag niet voor de hand liggend? Armoede is een van de grootste risicofactoren voor kindermishandeling en verwaarlozing (Raad voor de Kinderbescherming, 2018).

Nog niet te laat

De realiteit is dat het herstelproces chaotisch, traag en wantrouwend verloopt. Ongeveer vijftienhonderd ouders kregen pas na een uitgebreide beoordeling hun compensatie die bij de eerste toetsing door de UHT was afgewezen. Meer dan vierduizend ouders tekenden protest aan tegen de besluiten van de UHT. Daarbij zijn er nog weinig uit huis geplaatste kinderen weer terug bij hun biologische ouders. Van de driehonderd ouders die zich melden voor contactherstel zijn maar elf gezinnen weer herenigd. (Huisman, 2023b; Stokmans, 2023).

Dit zijn gezinnen die vaak al jarenlang in armoede en onzekerheid leven. Gezien wat we weten over chronische stress en de impact daarvan op gezinnen (en de weerslag op de komende generaties) zijn dit onderwerpen die niet langer uitgesteld mogen worden. Inspecties, het is nog niet te laat om te komen tot een andere onderzoeksvraag.

Zelf dacht ik aan: ‘Wat hebben gezinnen naast de financiële compensatie nog meer nodig om chronische en structurele problemen veroorzaakt door de KOTA te verhelpen?’ of ‘Wat is volgens de gedupeerde ouders en kinderen nodig om hun positie in de samenleving te verstevigen?’ Ik heb namelijk mijn twijfels of bijna gratis kinderopvang voor iedereen de gouden oplossing is. Deze gezinnen hebben geen vertrouwen meer in de overheid en de verwachting is dat met dit voorstel de kinderopvang uiteindelijk alleen maar duurder gaat worden (Roeters & Vliek, 2022).

Pamela Jakobs werkt als onderzoeker bij het lectoraat Klantenperspectief in Ondersteuning en Zorg van Hogeschool Windesheim in Almere. Ze startte in 2022 met haar promotieonderzoek waarin veerkracht bij gezinnen met meervoudige en complexe problematiek centraal staat. Het perspectief van deze gezinnen is daarbij leidend.