Ervaringsdeskundigen worden steeds zichtbaarder in de geestelijke gezondheidszorg en het sociaal domein. Dit breidt zich uit naar de forensische sector, gericht op mensen met crimineel gedrag. Onderzoek laat zien dat ervaringsdeskundige ondersteuning ook in deze sector meerwaarde kan hebben.
Cliënten aan wie zij ondersteuning verlenen, geven aan dat de ervaringsdeskundige hen sneller en beter begrijpt dan een professional zonder ervaringskennis. Ervaringsdeskundigen vinden dat ze een geloofwaardiger rolmodel zijn. Maar maakt dat het werken met ervaringsdeskundigen daadwerkelijk effectief? Daar heeft de wetenschap vooralsnog geen antwoord op. Onderzoeksinstituut IVO en het Erasmus Medisch Centrum namen dit onder de loep. Eerste conclusie: onderschat het belang van de ‘zachte’ effecten niet.
Als het gaat om het verminderen van crimineel gedrag en het terugdringen van recidive, zijn de bevindingen weinig hoopgevend. Eerdere studies vonden enkele aanwijzingen voor een afname van crimineel gedrag, maar dit waren vaak kleine studies of studies zonder controlegroep. Hierdoor kunnen we deze afname niet toeschrijven aan de ondersteuning door ervaringsdeskundigen.
Diepgaander begrip dan kennis uit 'de boeken'
Om dit soort effecten te kunnen vinden, is langduriger onderzoek met grotere steekproeven nodig. En het is belangrijk om goed zicht te krijgen op wat een ervaringsdeskundige doet in de ondersteuning of begeleiding.
Gedeelde struggles in het leven
Dit laatste werd al wat meer inzichtelijk tijdens ons onderzoek, waarin we keken naar de relatie tussen ervaringsdeskundige en cliënt. De basis voor deze relatie zijn gedeelde ervaringen en ervaren overeenkomsten. Naast overeenkomsten in criminele activiteiten en de gevolgen daarvan, hadden ervaringsdeskundigen in ons onderzoek het ook over gedeelde struggles in het leven. Zoals het opgroeien in moeilijke omstandigheden en problemen met drugsgebruik. Deze gedeelde ervaringen zorgen ervoor dat de cliënt en de ervaringsdeskundige zich in elkaar herkennen.
Ervaringsdeskundigen herkennen zich in cliënten. Zij weten hoe het is om gedetineerd te zijn en terug te keren naar de vrije maatschappij. Hun ervaringen met isolatie, pijn en afwijzing zorgen voor een diepgaander begrip dan dat van professionals die hun kennis vooral uit ‘de boeken’ hebben.
De cliënten in ons onderzoek gaven aan dat ervaringsdeskundigen hen beter of sneller begrijpen. Ervaringsdeskundigen hebben vaak een niet-oordelende benadering van cliënten, en bieden ruimte om ervaringen en gedachten uit te wisselen die moeilijker te delen zijn met andere professionals.
Ervaringsdeskundigen herkennen zich niet alleen in cliënten, cliënten herkennen zichzelf ook in ervaringsdeskundigen. Dat maakt dat zij hen zien als een rolmodel. Ervaringsdeskundigen laten mogelijk bepaalde gedragingen, houdingen en wensen zien die de cliënt kan overnemen. Bovendien tonen ze dat het mogelijk is om ervaringen uit het verleden een plek te geven en daar vervolgens iets goeds mee te doen. Hun ervaringen kunnen ervoor zorgen dat de boodschap van ervaringsdeskundigen legitiem en geloofwaardig overkomt.
Complex proces
Daarnaast zorgen de ervaringen van de ervaringsdeskundige voor twee andere belangrijke mechanismen: die van de sociale binding en een herstelgericht perspectief als het gaat om het stoppen met crimineel gedrag.
‘Vertrouwen’, ‘gelijkwaardigheid’, ‘wederkerigheid’ en ‘oprechtheid’ zijn kernwoorden in de relatie tussen ervaringsdeskundigen en hun cliënten. Zelfonthulling, waarbij personen bewust informatie over zichzelf delen, draagt bij aan de totstandkoming van deze sociale binding. Door open te praten over hun ervaringen en door hun worstelingen te delen, laten ervaringsdeskundigen aan cliënten zien dat zij niet de enigen zijn. Daarbij komt dat ervaringsdeskundigen een bepaalde kijk hebben op crimineel gedrag en het stoppen daarmee. Die omschrijven we als een herstelperspectief. Ervaringsdeskundigen zien stoppen met crimineel gedrag als een complex proces waarin de cliënt een actieve rol heeft en dat niet in een rechte lijn verloopt.
Meerwaarde van ‘zachte’ effecten
We weten dan misschien weinig over of en hoe deze mechanismen leiden tot minder delictgedrag; deze bevindingen wijzen ons wel op andere manieren waarop ervaringsdeskundige ondersteuning meerwaarde kan hebben.
Oprechte empathie en onvoorwaardelijke acceptatie vanuit de ervaringsdeskundige kunnen bijdragen aan groei en een positiever zelfbeeld bij een cliënt. Het zien van een ervaringsdeskundige die succes heeft, ondanks een moeilijk verleden, toont aan dat verandering mogelijk en haalbaar is. Het biedt hoop, inspiratie en motivatie. Horen over de worstelingen van de ervaringsdeskundige kan ervoor zorgen dat een cliënt zich ‘normaler’ voelt, minder schaamte ervaart en zelf ook opener wordt. Een ervaringsdeskundige die begrijpt dat fouten maken bij het groeiproces hoort, geeft de cliënt ruimte om het opnieuw te proberen.
Vanuit de praktijk wordt deze boodschap misschien al voldoende begrepen, maar laten we ook in onderzoek én in het maatschappelijke debat kijken naar wat ervaringsdeskundigen te bieden hebben binnen het domein van deze ‘zachtere’ uitkomstmaten. Want cliënten die zich gezien, begrepen en niet veroordeeld voelen, staan misschien wel meer open voor de reguliere hulpverlening en alle bijkomende evidencebased interventies waarvan een recidive-verminderend effect wél is aangetoond.
Op die manier kunnen ervaringsdeskundige ondersteuning en andere vormen van hulpverlening elkaar versterken richting een op herstel georiënteerd systeem, waarbij het niet alleen gaat om recidive verlagen en risico’s beperken, maar ook om het verbeteren van de kwaliteit van leven van cliënten.
Margriet Lenkens is onderzoeker bij Onderzoeksinstituut IVO. Ze promoveerde onlangs op onderzoek naar de inzet van ervaringsdeskundige ondersteuning bij jonge mensen met crimineel gedrag.
Meer informatie vind je op morethanamirror.nl