Tot kort geleden was Donald Trump voor mij een onbekende. Ik had The Apprentice wel eens bekeken, me verbaasd over de grofheid, maar daar bleef het bij. Toch was Trump al decennialang een beroemdheid.Ook in Nederland keken mensen vol belangstelling naar zijn manier van zakendoen. Dat merkte ik, toen ik iemand op een receptie sprak, die me vertelde hoe mensen in zijn omgeving al in de jaren 1980 bewonderend Trump's succes bekeken. Hij gaf me twee biografieën: Jerome Tuccille, Trump. The most controversial and exciting personality of the year [1] 5e druk, 1985, Jhon Dooley, Trump: The Building of an Empire, 1988. En een boek waarop Trump als auteur vermeld staat, Trump. Surviving at the Top (1990). In de boeken zaten oude knipsels.
Een afkomstig uit het Zaterdags Bijvoegsel van NRC Handelsblad (24 maart 1990): Controverse als verkoopmiddel van Maarten Huygen, destijds correspondent in de Verenigde Staten. Dat artikel gaat over Donald Trump als rijkste projectontwikkelaar van Amerika. Het beslaat bijna een hele pagina en wordt geïllustreerd met een foto van een 43-jarige Trump samen met zijn toenmalige vrouw Ivana. 'De Koning Midas van New York' staat ernaast. Maarten Huygen schrijft het observerend op, met afstand en lichte verbazing.
Het is ons inmiddels allemaal vertrouwd: de bovenmaatse projecten en plannen, de casino's, jachten en vliegtuigmaatschappijen, de in de media breed uitgemeten huwelijksperikelen en scheidingen, Trump's womanizing en zijn liefde voor glitter, zijn risicovolle investeringen en speculatiedrift, zijn minachting voor academici en kunstenaars, zijn adagium dat slechte publiciteit beter is dan geen publiciteit, zijn 'sell them a fantasy', zijn afkeer van oud geld. Maarten Huygen beschrijft hoe Trump halverwege de jaren 1980 in politieke kringen een graag geziene gast wordt, een lid van de elitaire New Yorkse Le Club. 'Iedereen wilde hem zien en aanraken om besmet te worden met zijn geluk', zo schrijft Huygen. Bij wijze van smeergeld subsidieert Trump zowel de Republikeinen als de Democraten. Er verschijnen boeken over hem, en een roman waar weer een televisieserie van werd gemaakt. Hijzelf in de hoofdrol. Het boek Trump. The Art of the Deal (1987) wordt vooral onder studenten een bestseller. Hij is iemand.
Met de kennis van nu is het interessant om je af te vragen hoe mensen destijds tegen Trump aankeken. Hoe werd hij geportretteerd, wat vonden lezers van die artikelen in NRC Handelsblad en Het Parool? Dachten ze 'ach, dit is Amerika', of 'zo kan het ook' of 'hee, dat zou ik ook wel willen en dat kan ik ook'?
Trump's opkomst vindt plaats in de jaren 1980. Achteraf bekeken is dat decennium een belangrijk omslagpunt in de geschiedenis geweest. In die periode kwam in westerse landen een lange periode van groeiende welvaart en groter wordende gelijkheid ten einde. De economische ongelijkheid begon te groeien, en deze ontwikkeling is een langdurige trend gebleken.
Wie toen leefde, wist nog niet dat de onderliggende nationale en internationale machtsverhoudingen zich grondig aan het wijzigen waren. In Vermogensongelijkheid in Nederland (1984, 2015) schrijft Nico Wilterdink dat de groei van particuliere rijkdom in de jaren tachtig 'gepaard ging met celebratie van het vrije ondernemerschap en gefascineerde aandacht voor de levensstijl van rijke mensen'. Het eerdere egalitaire ethos krijgt in deze periode een flinke knauw. Excelleren en rijk worden was nu ook in Nederland niet langer iets om besmuikt over te doen. Het werd iets om te bewonderen. Maarten Huygen is daar terughoudend in, maar zijn stuk past wel in deze belangstelling en zijn houding is ambivalent. Iets van bewondering is ook bij hem te bespeuren. Trump's deal met het bijna failliete New York - veertig jaar belastingvrijstelling in ruil voor de ontwikkeling van de vervallen binnenstad, een project waarin geen enkele ondernemer wilde investeren – beschrijft hij bijvoorbeeld als 'een knap stukje scharrelwerk'.
Ook uit een onvolledig stuk uit Het Parool van 19 november 1997 spreekt ambivalentie. Trump wordt als 'een patser' aangeduid, maar er klinkt ook bewondering voor een rijke ondernemer die zich niet laat verlammen door bureaucratische rompslomp en inspraakprocedures. Ter lering van de lezer zijn in een kadertje 'Tien tips van Trump' opgenomen. Een paar voorbeelden van dit ratjetoe: 'Werk samen met mensen die je aanstaan', 'Pak je vijanden terug', 'Zwem tegen de stroom in', 'Wees paranoïde', 'Ga op je gevoel af'.
De schrijvers van de twee artikelen portretteerden hier een excessief soort verrijking die zich in de periode daarna ook in Nederland vaker zou gaan voordoen. Wilterdink noemt een aantal voorbeelden: corruptie en criminaliteit in de vastgoedwereld, de bonuscultuur, de zelfverrijking van topmanagers, de misleiding van consumenten door banken, de verspilling van semi-publiek geld.
Door de financieel-economische crisis van 2008 is vooral het falen van de zogenaamde vrije markt aan het licht gekomen, de sporen van vernieling die de belangrijkste actoren op die markt - bankiers, beleggers, speculanten - hebben aangericht, de onrechtvaardigheid die hun handelen teweeg heeft gebracht, en de reddingsoperaties die nodig waren om de schade beperkt te houden. Inmiddels is er voor dit soort vrij-ondernemende verrijking kritiek en afkeuring, maar de bewondering blijft. Het besef dat politieke regulering en overheidssteun noodzakelijk zijn voor het functioneren van de particuliere economie, zoals Wilterdink schrijft, lijkt onder de aanhangers van Trump niet aanwezig.
Maarten Huygen zal niet hebben vermoed dat hij schreef over de president elect van 2016. Biograaf Jerome Tuccille liep daar in 1985 in zijn boek wel op vooruit. Hij citeerde een multi-miljonair en collega-ontwikkelaar van Trump, die een toespeling maakte op een 'Trump for President' beweging voor de verkiezingen van 1987. 'We need a proven leader', zegt deze man, en hij beweert dat hij Trump ook al over deze mogelijkheid heeft gepolst. 'I wouldn't stand in your way', is Trumps antwoord. Tuccille's boek eindigt met de zin: 'One thing is certain: Donald Trump's presence and impact on American life will only continue to grow in the years ahead.' Het zijn profetische woorden gebleken.
Rineke van Daalen is socioloog aan de Universiteit van Amsterdam.
Noten:
[1] Dit boek is later uitgegeven door Beard Books onder de titel Trump: The Saga of America's Most Powerful Real Estate Baron.
Foto: Jeroen Oerlemans