De coronacrisis werkt als een versneller van de effecten van ons (consumptie)gedrag (denk aan herleving van natuur tijdens corona), maar ook als een vergrootglas op bronnen van ongelijkheid en onevenwichtigheid. Kortom, deze crisis toont dat wat we normaal vonden, behoorlijk schadelijk is geweest voor ons voortbestaan op diverse fronten.
Corona toont ons de grenzen van het normale. De grens van:
(1) ongeremde groei (met alle gevolgen voor natuur);
(2) onbeperkte consumptie/productie (gebaseerd op wat men wil en niet wat men nodig heeft, verlangen (desire) versus noodzaak (need)); en
(3) onbeperkte mobiliteit (denk aan het gemak van verplaatsing, vooral als je genoeg bronnen hebt en de gevolgen daarvan op het milieu).
Keerzijde van groei en drang naar winst
De gulzigheid van groei en drang naar winst kent onmiskenbaar een keerzijde. We zijn de natuur op ongelofelijke wijze aan het uitputten. Daarnaast kent groei altijd winnaars en verliezers. Door de focus op verticale groei is de balans tussen haves and have nots compleet verstoord, zelfs in onze westerse samenleving. In de drang om zo snel en zo veel mogelijk winst te boeken vormen groeicijfers en snelle progressie het enig acceptabele scenario.
Hierdoor verliezen we de mogelijkheid om ons ook horizontaal te richten: meer om ons heen kijken om te kunnen zien wat deze obsessie met groei en winst doet met het welzijn van en de kwaliteit van leven in onze samenleving. Die eenzijdige blik resulteert in een groeiende kloof tussen de leefwereld van arm en rijk en in een gebrek aan inlevingsvermogen en solidariteit met mensen die om diverse redenen kwetsbaar zijn.
De kans om blinde vlekken ter discussie te stellen
De crisis geeft ons de kans deze normaliteit - en dus ook de blinde vlekken - ter discussie te stellen. We worden gedwongen om te vertragen en beter om ons heen te kijken en zo zouden we de keerzijde van progressie onder ogen kunnen zien. Maar dat gebeurt niet altijd, want sommigen beschouwen deze crisis als een bedreiging van hun financiële dan wel sociale zekerheid en zijn voornamelijk gericht op snel herstel. We zien twee dominante bewegingen:
- Reactieve houding van herstel: zo snel mogelijk terug naar hoe het was (herstel naar wat normaal was). Dit betekent herstel van kortetermijnschade zonder reflectie op de schade op de lange termijn.
- Reflectieve houding van vooruitdenken: niet teruggaan, maar deze vertraging gebruiken om met een denkbare kortetermijnschade een nieuw groeimodel te bedenken dat ruimte laat voor horizontale overwegingen over natuur en kwetsbare groepen die niet of minder profiteren van winst van de groei.
Denkend vanuit de tweede reflectieve houding: Een van de fundamenten van excessieve groei is de grenzeloze gulzigheid van de consumptiesamenleving. En in die consumptiesamenleving draait het niet zozeer om wat iemand nodig heeft, maar om wat hij/zij verlangt. Er is geen grens aan dit verlangen, zeker niet doordat in de zucht naar winst er telkens nieuwe producten op de markt komen. We worden dus tegelijkertijd rijker (aan keuzes) en armer (aan reflectie op die keuzes). Het gaat om een onzichtbare armoede die de grondslag is van de gulzigheid van consumeren, met alle nadelige gevolgen van dien (zoals overproductie, overmatig afval en uitbuiting van goedkope arbeidskrachten).
Vertrekkende vanuit de tweede houding geeft deze crisis ons de kans om dit gulzige gedrag van de consumenten en de fixatie op winst van producenten te corrigeren. Zo kan er een betere balans komen tussen beperkingen (in consumptie en productie) op de korte termijn en winst op de lange termijn. Denk bijvoorbeeld aan de oproep van De Nederlandse Bank tot een groen herstel van de economie. Ik zou het zelf liever over een groene correctie hebben dan groen herstel.[1] Om te benadrukken dat het hier niet gaat om het oude te herstellen, maar om de uitbuitingen in wat normaal was te corrigeren zodat we een werkelijk groene economie kunnen realiseren. Dit brengt meer ademruimte voor de natuur en meer leefruimte voor mensen met beperkte vermogens.
Een andere ziekte: groeiende ongelijkheid in de wereld
De laatste grens die deze crisis toont, is onze mobiliteit. Dit tijdperk wordt vaak aangeduid als het tijdperk van mobiliteit. Nooit tevoren was het zo gemakkelijk om je globaal te verplaatsen. Maar tegelijkertijd zien we groeiende vormen van immobiliteit. De grenzen van Europa en het westen worden steeds strenger bewaakt. Mensen met het verkeerde paspoort of gebrek aan bronnen zitten gevangen in hun lokale en nationale omgeving, terwijl ze via internet steeds meer beelden te zien krijgen van rijke en gulzige consumenten die met geld strooien.
We zien een contrast tussen vluchtelingen die zelfs binnen de grenzen van Europa in onmenselijke situaties binnen vluchtelingenkampen gevangen zitten en anderen die zich zorgen maken over hun onmogelijkheid om op vakantie te gaan. Deze kloof wordt steeds groter en de crisis laat ons zien dat corona als ziekte ook een metafoor is voor een andere ziekte, ofwel de groeiende ongelijkheid in deze wereld.
Corona werkt dus als versneller en vergrootglas. Afstanden tussen groepen en ongelijkheden worden uitvergroot, onzichtbare processen van uitsluiting worden zichtbaar. De grenzen en beperkingen van ons handelen komen versneld aan het licht. We worden gedwongen op zoek te gaan naar een alternatieve vorm van samenzijn en tegelijkertijd domineert het verlangen om terug te keren naar wat normaal was. Dat is de paradox van deze tijd. En daar moeten we bedachtzaam mee omgaan.
Halleh Ghorashi is hoogleraar Diversiteit en Integratie bij de afdeling Sociologie van de Vrije Universiteit in Amsterdam, lid van KNAW en kroonlid van de SER.
Noot
[1] De dreiging van klimaatverandering is onveranderd urgent, en DNB ziet in de coronacrisis juist 'een uitgelezen kans' om de broodnodige vergroening te versnellen ('Het is nu tijd voor groen herstel van de economie' Trouw).
Foto: Gustavo Fring via Pexels