Covid-19 is geen grote gelijkmaker: Madonna vergist zich en Wilders speelt met vuur

Vanuit haar badkuip zag de Amerikaanse zangeres en filmactrice Madonna Covid-19 als de grote gelijkmaker. Geert Wilders daarentegen gebruikt het virus om groepen verder tegen elkaar op te zetten. Om solidair te blijven, een noodzaak, zijn zwakke bindingen cruciaal.

In maart van dit jaar liet Madonna zich filmen vanuit haar huis, sprekend vanuit een ligbad bedekt met rozenblaadjes. Ze sprak haar fans toe over de grote gelijkmaker, het Covid-19 virus. ‘It’s a great equalizer. It doesn’t care about how rich you are.’

Virus treft niet iedereen in gelijke mate

Je kunt van Madonna niet verwachten dat ze het boek van de Oostenrijkse historicus Walter Scheidel (2017) over gelijkmakers in de geschiedenis kent, noch dat ze op de hoogte is van het debat van economen en historici over dit thema. Haar idee van kansengelijkheid bij besmettingen is even sympathiek als naïef en getuigt van gebrek aan geïnformeerdheid en sociologische blik.

Waar Madonna zich vooral in vergist, is dat niet iedereen in dezelfde mate door het virus wordt getroffen. Ook de maatregelen die verspreiding van het virus moeten tegengaan, hebben niet voor iedereen dezelfde consequenties. Daarnaast legt de crisis een vergrootglas op alle sociale verhoudingen. Medeleven en onderlinge hulp in woonbuurten bijvoorbeeld gaan gepaard met meer klachten over overlast, grote zorgen over radicalisering en een ongekende ‘uitbraak’ van complottheorieën.

Alsof dat nog niet genoeg is, zet Covid-19 ook andere verschillen in de schijnwerpers. Ben je jong of oud, dik of dun, gelovig of niet, heb je flexwerk of een vaste baan - het doet ertoe. Maar waarom eigenlijk en waartoe?

Het gevaar van Wilders’ tweet

De verschillen tussen groepen, en de polarisatie ertussen, hangen samen met schaarste en solidariteit. Niet iedere groep moet in dezelfde mate een beroep doen op de thans schaarse goederen en is even afhankelijk van solidariteit vanwege de beperkende maatregelen.

De zorg – een fundamentele voorziening van de welvaartsstaat – staat onder druk, een ic-bed of een snelle behandeling van ziekte zijn schaarse goederen geworden. Schaarste vergroot competitie - iets dat Geert Wilders met zijn tweet over Fatima en Mohammed op scherp heeft gesteld. Het filmpje van Madonna was naïef, de tweet van Wilders is gevaarlijk.

De tweet dringt aan op selectieve verdeling van schaarse goederen, in plaats van samenwerking om de schaarste op te lossen. Door te suggereren dat iemand met een bepaalde achtergrond besmetting uitlokt, wordt de solidariteit ondermijnd die nodig is om samen uit de crisis te komen.

Solidariteit onder druk naarmate de crisis duurt

Het vraagstuk solidariteit ligt gecompliceerder dan dat van de schaarse goederen. Vooral de ouderen en andere fysiek kwetsbaren kunnen heel ziek worden en daarom zijn er regels uitgevaardigd die precies dat willen voorkomen. Het is begrijpelijk dat juist veel jongeren moeite hebben met de maatregelen. In een eigen onderzoek vonden we in mei 2020, vergeleken met 2019, een toename van ‘ageism’ onder jongeren (Volker 2020).

Er doet zich een verschuiving in de maatschappelijke discussie voor: iedereen is zelf verantwoordelijk voor de besmetting, het ligt aan de persoon, niet aan de omstandigheden. Daardoor wordt het discutabel wie recht heeft op steun. Naarmate de crisis langer duurt en schaarste aanhoudt, komt de solidariteit meer onder druk te staan. De groepen die oververtegenwoordigd zijn op de ic’s en die als bedreigend worden ervaren, zijn de dupe.

Te verwachten is dat migratieachtergrond een steeds grotere rol in de discussie gaat spelen, want mensen met deze achtergrond zijn oververtegenwoordigd in slechtere wijken, hebben vaker contactberoepen en een slechtere algehele gezondheid, en lopen daardoor grotere kans om ziek en besmet te raken. Dat kerklieden en ministers de grenzen van de coronaregels opzoeken of zelfs overschrijden, is in die zin een gelukkige omstandigheid omdat ze met hun handelen scheidslijnen diffuser maken.

Nieuwe contacten passeren niet gemakkelijk de voordeur

Schaarste stelt solidariteit op proef, maar wat bepaalt solidariteit? Volgens netwerktheorieën is de afname van solidariteit een consequentie van de bubbel, van het dichte netwerk, waarin we leven. De lockdown is niet alleen een beperking van activiteiten en contact - we worden teruggeworpen op de contacten, die we al hebben en die we zonder veel moeite kunnen onderhouden. Nieuwe informatiebronnen, nieuwe contacten en nieuwe hulpbronnen passeren niet gemakkelijk of vanzelfsprekend de voordeur.

De lockdown sluit ons af van diversiteit en van innovatie. Ideeën die we reeds hebben, worden in de bubbel gedeeld en bevestigd. Internet zou uitkomst kunnen bieden, maar de algoritmen zijn ingesteld op bevestiging en versterking, niet op vernieuwing. Iedereen moet het nu doen met wat hij of zij al heeft. In netwerktermen: we moeten het doen met onze sterke bindingen. Het is moeilijk om nieuwe bindingen aan te gaan, het contact met de verre kennis te onderhouden, en het zijdelingse praatje te voeren.

Zwakke bindingen zijn cruciaal voor innovatie en diversiteit

Ruim 45 jaar geleden is de waarde van zwakke bindingen voor het eerst aangetoond (Granovetter 1973) en sindsdien keer op keer bevestigd: zwakke bindingen zijn cruciaal voor innovatie en diversiteit. Als de kansen voor ontmoeting van zwakke bindingen wegvallen – zoals tijdens een lockdown – heeft dat mentale gevolgen (Wald 2016). Onze wereld wordt kleiner, we zien geen andere groepen of ander perspectief meer en hebben grote moeite om solidair met anderen en de samenleving te blijven.

De toenemende polarisering in Nederland - waarvan de tweet van Wilders niet meer dan een uiting is - te wijten aan het ontbreken van zwakke bindingen. Daarom zouden we juist nu erop uit moeten trekken en in gesprek moeten gaan met vreemden - de buren die we nog niet kennen, de winkelmedewerker of de pakketbezorger, die trouw blijft komen. Dit alles op veilige, fysieke afstand, natuurlijk.

Beate Volker is sociologe en hoogleraar stadsgeografie aan de Universiteit Utrecht.

 

Foto: Raquel García on Unsplash