Eenvoudig gesteld: praten met iemand die psychotische ervaringen heeft, doe je door woorden te gebruiken.
Al te vaak leidt psychose tot een stilzwijgen
Dat klinkt simpel, en toch is dat niet zo. Al te vaak leidt psychose tot een stilzwijgen. Naasten staan met de mond vol tanden of zwijgen omwille van de lieve vrede. Ze weten niet goed wat te antwoorden als iemand op de proppen komt met ideeën die voor henzelf geen steek houden. Praten staat dan niet meer op de agenda, omdat angst en onzekerheid de overhand nemen. Dat soort zwijgen is een vorm van conflictvermijding.
Omgekeerd kunnen psychotische belevingen conflicten laten escaleren, waarbij er een gevecht ontstaat om wie gelijk heeft. Tijdens psychotische ervaringen kom je ‘echt’ terecht in een wereld van bevreemdende gebeurtenissen. Als een omgeving daarop inbeukt met de stelling dat die ervaringen onzin zijn, ontstaat een strijd. Elk van de partijen denkt gelijk te hebben, met een patstelling en vaak ook ruzies tot gevolg.
Twijfel om te praten
Wie zelf psychotische ervaringen heeft, twijfelt veelal om te praten. Want als je iets zegt over wat je beleeft, beken je in eerste instantie ten aanzien van jezelf dat je hoogst bijzondere ervaringen hebt. En dat is niet gemakkelijk. Je woorden erkennen dan dat je dingen beleeft die buiten het gewone vallen. En wat gebeurt er dan met hoe je naar jezelf kijkt, als je erover praat? Kun je dan nog vasthouden aan je zelfbeeld? En jezelf nog relatief normaal vinden? Of maak je door met anderen te praten vooral duidelijk dat er iets verkeerd is met jou?
Spontaan zal iemand met psychotische ervaringen veelal reageren door niets te zeggen en alles voor zichzelf te houden. Het is een poging om zo veel mogelijk bij het bekende te blijven. Psychotische belevingen lenen zich niet zo tot verzwijgen. Sluipend kunnen ze je volledige gedachtegang in beslag nemen, waardoor je plots heel massaal uitdrukking begint te geven aan wat allemaal op je afkomt.
Mensen rondom jou zien via je non-verbale reacties vaak wel al een tijdje dat er iets aan de hand is. Maar zolang er geen woorden zijn, is het voor hen ook gissen naar wat je ervaart. Als die woorden dan toch komen, ontstaat er in de communicatie spontaan een mismatch.
Associatief denken
De reden is eenvoudig: wie volop in psychotische belevingen opgaat, denkt heel associatief en laat de link met het alledaagse los. Verbanden die zo ontstaan, zijn heel persoonlijk en veelal gekleurd door beladen herinneringen die ergens in een achterkamer van het geheugen lagen te wachten. Anderen kunnen die verbanden niet volgen, opnieuw wegens een eenvoudige reden: het denken van alledag houdt vast aan de betekenissen en verklaringen die we gewoonlijk met een context associëren. Dit alledaagse denken kleurt binnen de lijntjes, terwijl psychotisch denken zich daaruit loswrikt.
Er blijft altijd ruimte om te praten over wat je deelt in plaats van over wat je verdeelt
Wil dat dan zeggen dat psychotische belevingen sociale contacten eeuwig zullen verstoren? En dat onderlinge relaties zo welhaast onmogelijk worden gemaakt? Het antwoord op die vragen is neen.
Neen, om twee redenen. Ten eerste omdat psychotische belevingen in regel niet alle belevingen domineren. Er blijft altijd ruimte om te praten over wat je deelt in plaats van over wat je verdeelt. En ten tweede: ook met iemand die acuut in psychotische belevingen opgaat, kun je in gesprek gaan over die belevingen.
LEAP
Xavier Amador vat doeltreffend samen hoe je dat het best doet. Hij is klinisch psycholoog en heeft een broer die gevoelig is voor psychose. Hij stelt dat je het best niet inhoudelijk argumenteert, maar beter radicaal inzet op onderlinge verbondenheid. Met het letterwoord LEAP vat hij zijn aanpak samen: Listen, Empathize, Agree, Partner.
Kortom: praten met iemand die psychotische belevingen heeft, doe je door te luisteren, je in te leven, onderling overeen te stemmen en samen op weg te gaan. Inhoudelijk de strijd aangaan of onoprecht met allerlei ideeën instemmen, doe je beter niet.
Luisteren
Luisteren wil zeggen dat je de ander laat uitspreken en met aandacht volgt wat die zegt. Begrijpen hoeft niet. Bevrijd jezelf van de gedachte dat je van a tot z zou moet kunnen snappen wat een ander zegt. Begrip en inzicht hebben vaak tijd nodig. Ongeduld staat dat in de weg.
Luister daarbij actief: maak tijd voor wat iemand zegt. Herhaal stukken van wat de ander je vertelde en bevestig dat je hoorde wat de persoon aangaf. Door zo te reageren, zul je wellicht effectief ook accurater luisteren.
Inleven
Met inleven bedoelen we dat het verstandig is om te erkennen welke affectieve reacties iemand heeft wanneer die vertelt over psychotische belevingen. Is iemand bang en radeloos? Zeg hem of haar dan dat je de indruk hebt dat hij of zij bang en radeloos is. Is iemand boos? Geef dan aan dat je die boosheid bij de persoon opmerkt.
Inhoudelijk afstemmen rond psychotische belevingen is niet evident. De betekenisverlening wordt op zo’n momenten te veel gekleurd door puur persoonlijk gelegde verbanden. Qua gespreksonderwerp kom je dan niet op dezelfde lijn. Als je de strijd aangaat over het al dan niet echt zijn van wat iemand waarneemt en concludeert, ontstaat bij psychose snel een escalatie. Dat triggert oplopende ruzies en asociale reacties. In dit soort strijd om de waarheid voelt iedereen zich niet goed begrepen. Daarom laat je dit beter rusten.
Herhaal stukken van wat de ander je vertelde en bevestig dat je hoorde wat de persoon aangaf
Door daarentegen te erkennen wat de belevingen met iemand doen, en hoe ze deze persoon beroeren, kan wel degelijk een connectie ontstaan. Een connectie die voortbouwt op de vaststelling dat je naaste erg geraakt is door wat die meemaakt. Op dit punt is het goed om te weten dat psychotische ervaring veelal angst en verwarring uitlokt.
Overeenstemmen
Overeenstemmen houdt vervolgens in dat je zoekt naar dingen waarover jullie het onderling wél eens kunnen zijn. Is je familielid bang dat de politie hem gaat vermoorden? Misschien kun je dan zeggen dat politie net als taak heeft om de orde te handhaven en dat het uiterst ongepast zou zijn om mensen onschuldig te belagen. Wellicht is dat een standpunt waar je familielid het mee eens kan zijn. Of misschien kun je zeggen dat het verschrikkelijk moet zijn om de hele tijd zo angstig te moeten zijn. Dan geef je een opmerking die zowel voor de persoon opgaat als dat ze voor jouzelf zou gelden, mocht jij in een gelijkaardige situatie belaagd worden.
Wanneer iemand je in een psychose ideeën meedeelt waar je niet achter staat, heeft het geen zin om die inhoudelijk te bevestigen. Ook in een waas van psychose begrijpt je gesprekspartner heus wel of je waarachtig reageert of niet. Tussen de regels door drukken we non-verbaal allemaal voortdurend uit of onze reacties oprecht dan wel sociaal wenselijk zijn. Bijvoorbeeld met de manier waarop we onze handen gebruiken en onze gelaatsuitdrukking. Meer nog, net wanneer gesprekken voor je metgezel aan zeggingskracht verliezen, en de inhoud zijn gemeenschappelijke grond kwijtraakt, begint je houding boekdelen te spreken. De schijn van een goedbedoeld doch onoprecht antwoord wordt dan snel doorgeprikt.
Onoprechte antwoorden kunnen psychotische belevingen versterken
Onoprechte antwoorden kunnen psychotische belevingen bovendien versterken. Als je A zegt en je houding van standpunt B getuigt, wakker je angst en achterdocht aan. Want waarom reageer je inconsistent? Wat zijn je precieze drijfveren? Zoiets veroorzaakt verwarring.
Overeenstemmen houdt dus in dat je enkel instemt met die stukken van een verhaal waar je effectief achterstaat. Veelal werkt het goed om vanuit een helikopterperspectief te kijken naar de situaties die iemand aangeeft, en om na te denken over wat er ook volgens jou bedreigend, verwarrend of beangstigend is aan wat de persoon meemaakt. Zeggen dat het verschrikkelijk moet zijn om de hele tijd angstig te moeten zijn, is daar een voorbeeld van. Door te zoeken naar stukjes overeenstemming, druk je non-verbaal vertrouwen uit. Je maakt duidelijk dat er verbondenheid is, wat voor rust zorgt.
Samen op weg gaan
De laatste component die je het best centraal stelt in gesprekken met iemand die psychotische belevingen heeft, is dat je probeert om samen op weg te gaan. Dat betekent dat je onderling overlegt en bespreekt welke concrete acties je zowel samen als elk afzonderlijk kan ondernemen om de lastige situatie meer dragelijk te maken.
Als je familielid bang is om de straat op te gaan, kun je samen nadenken over wat zou kunnen helpen om die stap te zetten op een manier die zo veilig mogelijk aanvoelt. Misschien helpt het om af te spreken dat je telefonisch beschikbaar blijft? Of voelt het veiliger om met oortjes en vertrouwde muziek op weg te gaan? Wat het ook is dat uit de bus komt: samen actiegericht overleggen werkt, omdat je zo expressie geeft aan een basisvertrouwen. Je geeft impliciet aan dat de situatie niet compleet desastreus is. Dat er wel degelijk iets te bedenken is waardoor er hoop is om vooruit te raken. Samen op weg gaan is de baseline om herstel te bewerkstelligen.
Voor familie, vrienden en professionals
Deze basishouding kan iedereen toepassen in de omgang met psychose. Zowel naasten als professionals doen er goed aan om niet te strijden om de waarheid, en om zo veel mogelijk een context van begrip en vertrouwen te ontwikkelen. Maar binnen familiecontexten kan het op crisismomenten heel moeilijk zijn om dit te doen. Doe dan tijdig een beroep op externen. Want psychotherapeuten en familietherapeuten kunnen, al dan niet samen met ervaringsdeskundigen, helpen om stroef lopende contacten vlotter te laten lopen en het onderlinge vertrouwen te versterken.
Alles wat we aangaven rond een goede gesprekshouding geldt trouwens niet alleen voor naasten. Ook gezondheidswerkers en sociale professionals doen er goed aan om volop te werken vanuit de luisterende basishouding die we voorstellen. Het is een prima manier om toegang te vinden tot een gesloten leefwereld en om escalerende conflicten van hun angel te ontdoen.
Praten met iemand die psychotische belevingen heeft, doe je zo:
|
Stijn Vanheule is professor psychoanalyse en klinische psychologie aan Universiteit Gent. Jim van Os is hoogleraar psychiatrie (Universitair Medisch Centrum Utrecht). Het boek Psychose begrijpen in 33 vragen is verschenen bij LannooCampus. Dit artikel is eerder verschenen op sociaal.net, de Belgische website voor sociaal professionals.
Foto: MART PRODUCTION via Pexels.com