Hoed u voor de oproep tot maatschappelijke ontwaking

In plaats van te luisteren naar modieuze ontwakingsretoriek kunnen we beter vasthouden aan de onzekerheid, nuance en voorlopigheid van de sociale wetenschappen, vindt de Utrechtse bestuurs- en organisatiewetenschapper Joram Feitsma.

Wakker Nederland, de woke-beweging, het nieuwe boek Ontwaak! van Ewald Engelen, en een grote verscheidenheid aan alternatieve mediapersonen sporen ons dringend aan om WAKKER te worden. Ze roepen ons op om onze ogen te openen in relatie tot een brede waaier aan sociale vraagstukken, variërend van coronacrisisbeleid tot aan institutioneel racisme, duurzaamheid en groeiende sociaaleconomische ongelijkheden.

Oproep vanuit de grot

Degene die tot ontwaking oproept, verwijst meestal naar de ander, de rest, de massa die haar eigenbelang nog niet inziet, de niet-kritische kudde sheeple, vaak algemeen aangeduid met ‘ze’ of ‘zij.’

In een tijd vol zelfbenoemde ontwaakten ligt het klassieke Platoonse idee van een verheffende bestuurlijke elite tegenover een onwetend volk in de grot behoorlijk overhoop. Want de roep om ontwaking komt niet zozeer van een gevestigde elite, maar vanuit de ideologische marges van de samenleving. In contrast met de traditionele bestuurlijk-elitaire verheffing zijn het bepaalde leden van het volk die de ‘waarheid’ hebben ingezien en zelfverklaard wakker zijn.

Van onderop, vanuit de grot en de vele digitale konijnenholen die zij rijk is, probeert het volk de samenzwerende elite te bedwingen. We bevinden ons in een wirwar van oude top-down en nieuwe bottom-up verheffingsverlangens: iedereen is wakker, de filosoof-koning overal.

Dat het publieke debat onder invloed is geraakt van een wijdverspreide ontwakingsretoriek is misschien niet zo erg. Wellicht is het slechts een onschuldige taaltruc om overtuigend over te komen: de semantische kracht van ‘word wakker!’ zit zowel in haar strategische vaagheid als in haar stevige doch niet bedreigende associatie.

We zouden deze retorische mode zelfs positief kunnen duiden. Ze zou kunnen wijzen op een democratisering van kennis en verheffing en op een diepere verankering van de idealen van de Verlichting. De viering van de autonome mens die kritisch durft na te denken – sapere aude!  tegen sociale conventies en gezaghebbende instituties in, traditioneel de staat en kerkelijke macht.

'Het echte geluid' steunen

Praten in termen van ‘wakker worden’ komt over als een eigentijdse aanspraak op aloude Verlichtingsidealen: verlossing van dogma, irrationaliteit en de vanzelfsprekende autoriteit van traditie. Het benadrukt – met Isaiah Berlin – de negatieve vrijheid van het individu tot zelfbepaling, los van externe gezag kaders.

Niet ontoevallig dat de Jensen Show, een alternatief geluid in het coronacrisisdebat, eindigt met de oproep om ‘het échte geluid te steunen en onderdeel te zijn van de vooruitgang’ . Praten over vooruitgang, wakker worden en het echte geluid symboliseert het archetype van de vrijgevochten verlichte denker.

Ontwakingsretoriek is pseudo-Verlichting

Toch lijkt de ontwakingsretoriek eerder op pseudo-Verlichting, in essentie een poging om het debat over een complexe maatschappelijke werkelijkheid te reduceren tot een binaire opvatting: óf je slaapt óf je bent wakker. Daar zit weinig tussen. En als je wakker bent? Dan heb je genoeg kennis vergaard en weet je precies hoe het in elkaar steekt en hoef je alleen nog maar te zenden.

Het probleem met zwart-wit-denken is dat het publieke debat onnodig polariseert en dat het ons het zicht ontneemt op de vele grijstinten en tussenposities. Slapers en ontwaakten zullen elkaar niet verstaan: de afstand tussen hen lijkt alleen al door dit frame onoverbrugbaar.

In het coronacrisisdebat preken alternatieve denkers en mainstream mediacommentatoren toch vooral voor de eigen wakkere parochie. Soms terechte vragen uit de alternatief-kritische hoek over bijvoorbeeld selectieve uitlichtingen van wetenschappelijk onderzoek of over de strategische inzet van cijfers en taal in het coronabeleid worden buiten de mainstream gehouden. Zie Maurice de Hond die als kritische luis in de pels aanvankelijk maar amper podium kreeg. Aan de andere kant wordt gedegen desinformatie-onderzoek van bijvoorbeeld Propaganda en Pointer op voorhand al gediskwalificeerd in alternatieve kringen. Jammer, want met deze wederzijdse uitsluiting worden kansen gemist om ‘grijze waarheden’ te ontdekken.

Waarheid uit botsing van ideeën

Filosoof en econoom John Stuart Mill sprak in zijn tijd over het belang van ‘living truths’; waarheden moeten in plaats van dogmatisch te worden, continu worden (her)ontdekt door conflicterende opvattingen toe te laten in het publieke debat vanuit verschillende hoeken van de samenleving. Pas in die bewust opgezochte botsing van ideeën kan de waarheid daadwerkelijk bovendrijven en als zodanig bekrachtigd worden.

De waarheid van het moment moet continu uitgedaagd en levend gehouden worden, vanuit het historische inzicht dat wat vandaag voor waar wordt aangenomen, morgen wel eens anders kan zijn. Toegepast op het coronadebat: in het licht van de substantiële onzekerheid over de ramificaties van de pandemie en de genomen crisismaatregelen, moeten we kritische geluiden, zoals die van Herstel NL, Red Team C19NL en Viruswaarheid, in het publiek debat (blijven) insluiten.

Kijk om te behouden

Wie zichzelf wakker vindt en de ander een slaapkop, draagt niet bij aan bij de zoektocht naar ‘levende waarheden.’ Diegene zet de ander op voorhand weg met een diskwalificerend frame – wie slaapt, denkt niet na en bevindt zich buiten de realiteit – en ontwijkt daarmee de productieve botsing van ideeën.

Als taal ertoe doet, zouden we onze wenkbrauwen mogen fronsen bij absolutistische oproepen tot een grote maatschappelijke ontwaking. Het is schijn-Verlichting; onder het gesuggereerde beeld van de wakkere criticus schuilt een polariserend en simplistisch zwart-wit denken. Onzekerheid, twijfel, nuance, voorlopigheid, grijsheid, aandacht voor tegengestelde perspectieven: het zijn allemaal kenmerkende elementen van de laatmoderne sociaalwetenschappelijke kijk op de wereld. Een kijk die we niet zomaar zouden moeten opgeven.

Joram Feitsma is universitair docent en trainer bij het departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap aan de Universiteit Utrecht

 

Foto: Andrea Piacquadio (Pexels.com)

Dit artikel is 2789 keer bekeken.

Reacties op dit artikel (2)

  1. Jammer dat ik na lezing van dit artikel nog niks weet over de inhoud van het boek van Engelen.
    Alleen aan het kritiseren van een titel heb je weinig. Soms worden titels bijna alleen gekozen om verkoop te stimuleren. Ik hoop niet dat trainen van besturen en organisaties ook alleen gaat over titels en slogans, maar over inhoud.

  2. Zijn VVD en D’66 stemmers nu slapende of wakkere stemmers?
    Deze discussie doet denken aan het begrip ‘vals klasse bewustzijn’ zoals door Karl Marx is geformuleerd. Het komt er hier op neer dat mensen objectief gezien tot een sociaal economische klasse behoren. In de tijd van Marx (industriële revolutie) was dit het verschil tussen de bezitters en de bezit loze klasse (proletariaat).
    Het was m.n. arbeidersbeweging en anarchisten die het proletariaat tot het bewustzijn van hun klasse bepaaldheid moest leiden. In zekere zin is dit goed gelukt. De arbeidersklasse heeft zich verheven tot burgers met enorme consumptie aanspraken en is haar klasse gebondenheid volledig kwijtgeraakt ofschoon haar loonafhankelijkheid is blijven bestaan.
    Het grote aantal stemmen op neoliberale partijen als de VVD, D’66 en het CDA is in wezen wel te vergelijken met het klassieke ‘valse klasse bewustzijn’ aangezien de grote loonafhankelijkheid nog steeds bestaat welke de Staat in het Corona tijdperk moet veiligstellen en ZZP-ers financieel middels de Bijstand moet helpen.
    In verband met het verstoppen van klasse tegenstellingen is de commercie met haar (politieke) marketingconcepten wel als grootste slaapverwekker te beschouwen.

Geef een antwoord

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.