Onder Nederlanders is groot draagvlak voor de parlementaire democratie, maar een aanzienlijk aantal landgenoten vindt dat voor de aanpak van urgente problemen de democratie soms opzijgeschoven mag worden. Degenen die ontvankelijk zijn voor de aantrekkingskracht van autocratische of illiberale bestuursvormen[1] zijn niet te vangen onder één noemer. Zij zijn te vinden bij linkse en rechte partijen, en laag- en hoogopgeleiden.
Grote democratische gezindheid
Uit ons onderzoek komt naar voren dat meer dan 80 procent van de Nederlanders het eens is over de grondbeginselen van de parlementaire democratie en rechtsstaat. We hebben het dan over principes zoals dat regeringspartijen bij verkiezingen worden afgestraft als ze hun beloftes niet nakomen, dat oppositiepartijen en media vrij zijn om de regering te bekritiseren, dat onafhankelijke rechters een regering terecht wijzen of stoppen, dat de rechten van minderheden worden beschermd en dat niet één iemand of groepering zijn wil of visie kan doordrijven. De democratische gezindheid is kortom groot.
Tegelijkertijd heersen er in verschillende lagen van de bevolking opvattingen die niet overeenkomen met de grondbeginselen van de parlementaire democratie. Een aanzienlijk aantal Nederlanders – waarvan de overgrote meerderheid de beginselen van de parlementaire democratie zegt te onderschrijven- kiest voor ‘niet-democratische opties’ om grote problemen in de Nederlandse samenleving aan te pakken.
Zo zegt 46 procent van de Nederlanders dat ‘regeringen moeten doen wat de meeste Nederlanders willen, ook al zijn er wetten die dat niet toestaan.’ En 37 procent vindt dat ‘een regering het meepraten en meebeslissen van oppositiepartijen mag inperken om grote problemen in het land sneller en daadkrachtiger aan te kunnen pakken’.
Ruim 25 procent van de Nederlanders is van mening dat ‘als rechters het beleid van de regering hinderen, de regering de uitspraken van deze rechters mag negeren’. En 22 procent zegt dat ‘de regering het parlement mag negeren, als deze de regering tegenwerkt in het maken en uitvoeren van beleid.’
Zodra problemen concreet gemaakt worden, kiezen Nederlanders nog vaker voor opties die in strijd zijn met de parlementaire democratie.
Zo vindt bijvoorbeeld 66 procent van degenen die zich zorgen maakt over de komst en opvang van vluchtelingen, dat een regering een strenger asielbeleid moet voeren als de meeste Nederlanders dat willen, ook als er wetten zijn die dat niet toestaan. Ander voorbeeld is dat mensen die zich zorgen maken over de gevolgen van de klimaatverandering vaker kiezen voor niet-democratische opties om een strenger klimaatbeleid te realiseren.
Weinig vertrouwen in aanpak van grote en urgente problemen
Hoe komt het dat er enerzijds veel draagvlak is voor democratische waarden in de samenleving, maar anderzijds dat ook illiberale en antidemocratische bestuursvormen acceptabel lijken te zijn? Uit ons onderzoek blijkt dat de meeste Nederlanders in meerderheid negatief oordelen over het functioneren van politiek en bestuur.
Zo vindt 73 procent van de respondenten dat de politiek daadkracht mist en dat besluiten niet of te laat worden genomen. Eveneens 73 procent vindt dat politici te veel praten en te weinig doen. Ook denkt een meerderheid dat politici meer bezig zijn met hun eigen belangen dan van het land of andere belangen behartigen dan die van burgers.
De onderzoeksresultaten laten duidelijk zien dat Nederlanders er weinig vertrouwen in hebben dat regering en parlement in staat zijn om grote en urgente problemen in onze samenleving effectief aan te pakken[2]. Ook storen zij zich aan de traagheid van besluitvorming en het gebrek aan daadkracht wat daar soms uit volgt.
Ondervraagden die van mening zijn dat ‘een sterke leider die zich niet druk hoeft te maken om parlement en verkiezingen een goede manier is om Nederland te besturen’, zeggen dit vanuit een gevoel van urgentie en vanuit bezorgdheid dat de politiek in staat is om complexe problemen tijdig en daadkrachtig op te lossen.
Ontvankelijkheid voor niet-democratische oplossingen
Onze onderzoeksbevindingen nuanceren het beeld dat vooral laagopgeleiden en stemmers op rechts-populistische partijen open staan voor autocratische/illiberale vormen van landsbestuur. Nederlanders die ontvankelijk zijn voor de aantrekkingskracht van autocratische of illiberale bestuursvormen, blijken niet onder één noemer te vangen. Duidelijk is wel dat burgers ontvankelijker zijn voor een autoritaire aanpak naarmate hun bezorgdheid en boosheid toenemen. Dat geldt voor mensen die de klimaatcrisis ernstig nemen, en zich ergeren zich aan de traagheid waarmee ‘de politiek’ daarop reageert. En voor mensen met grote zorgen over vluchtelingen en immigratie.
De bereidheid van sommigen om in deze gevallen de parlementaire democratie, of onderdelen daarvan tijdelijk terzijde te schuiven, ondermijnt de pijlers van de democratische rechtsstaat. Het risico van een glijdende schaal is reëel: als de democratie opzij gezet wordt voor een (urgent) probleem, waarom dan niet ook voor een volgend (iets minder urgent) probleem?
Wat ons te doen staat
De gegevens voor dit onderzoek – de eerste in een reeks naar de democratische gezindheid van Nederlanders- zijn verzameld vlak voordat de coronacrisis uitbrak. De impact van die crisis zal ongetwijfeld zorgen voor verschuivingen in het democratisch bewustzijn bij burgers. De aanpak van pandemie creëerde namelijk precies die condities waaronder democratie en rechtsstaat gaan knellen en pijn doen. Ook heeft het nieuwe ladingen bezorgdheid en boosheid over de samenleving uitgestort.
Het is interessant én belangrijk om te volgen hoe de waardering voor de democratische rechtsstaat zich ontwikkelt evenals de ontvankelijkheid voor illiberale en autocratische opvattingen. De intentie van de Anne Frank Stichting is om de ontwikkelingen periodiek te meten.
Maar we kunnen de ontwikkelingen ook sturen. Door te streven naar een groter bewustzijn van de noodzakelijke onaantastbaarheid van democratie en rechtsstaat. Ook is het belangrijk om een breed draagvlak te creëren voor besluiten, en voor het besef dat de uitvoering van besluiten tijd kost.
Ten slotte moeten we een maatschappelijke debat voeren over democratie in den brede en ons niet beperken tot bepaalde groepen.
Ron van Wonderen is senior onderzoeker bij het Verwey Jonker Instituut en themacoördinator Sociale Stabiliteit bij het Kennisplatform Integratie en Samenleving. Het onderzoek ‘Democratisch bewustzijn in Nederland’ is uitgevoerd door het Verwey Jonker Instituut in opdracht van de Anne Frank Stichting.
Noten:
[1] Het begrip ‘illiberale democratie’ is gemunt door Fareed Zakaria in het vaak aangehaalde artikel ‘The Rise of Illiberal Democracy’ in het tijdschrift Foreign Affairs (1997). Zakaria omschrijft ‘illiberale democratieën’ als democratieën waar de electorale aspecten worden verwezenlijkt maar waar er onregelmatigheden zijn op vlak van individuele rechten en vrijheden. ‘Illiberale democratieën’ beperken de vrijheden van burgers. Autoritaire, anti-democratische bestuursvormen gaan een stap verder dan illiberale bestuursvormen. Hier is sprake van bestuursvormen waar geen vrije verkiezingen plaatsvinden, of waar een sterke leider of partij de macht in een land heeft en een parlement niet of nauwelijks invloed heeft op besluitvorming.
[2] Deze conclusie blijkt uit het surveyonderzoek én wordt bevestigd in onze diepte-interviews met burgers.
Foto: One World (Flickr Creative Commons)