Er zijn in de samenleving veel zorgen om de ontwikkeling van overgewicht en obesitas en de gevolgen daarvan voor de gezondheid van volwassenen en kinderen. Ongezond eten verhoogt het risico op ziektes die de levensduur verkorten. Iedereen in onze ‘risicosamenleving’ wordt dagelijks gewezen op de gevolgen van zijn afwegingen. Maar eten is zo gewoon, zo alledaags. Toch vormt het voor een deel ons welbevinden en onze gezondheid.
Tijdelijk naar Oost-Groningen om voedselkeuzes van dichtbij te volgen
Voor mijn onderzoek naar voedingskeuzes bij gezinnen in Groningen en de rol van gezondheidsoverwegingen in deze gezamenlijke keuzes besloot ik een tijdje in Oost-Groningen te gaan wonen. Ik wilde het voedselkeuzeproces van gezinnen van dichterbij volgen. Mijn eerste persoonlijke ervaring met voedingskeuze in Noordoost Groningen was in een plaatselijke supermarkt in een dorpje, waar ik een broodje met salade en een flesje frisdrank kocht. Elke stap die ik zette in die supermarkt was ik me bewust van mijn voedingskeuze. Was het gezond genoeg om een onderzoeker te zijn naar voedingskeuzes in Noordoost Groningen? Of juist te gezond? Terwijl ik in de rij stond voor de kassa, bedacht ik me dat mensen niet zozeer keken naar wat ik kocht, maar naar wie ik was: toen nog een vreemde in het noordoostelijke landschap.
Minder medisch, meer sociaal, meer multidimensionaal
Al langer is bekend dat voorlichtingscampagnes, preventieactiviteiten en interventies met betrekking tot overgewicht en obesitas vaak geen tot weinig effect hebben, vooral op de lange termijn. Ik stel in mijn proefschrift dat we daarom op andere manieren naar gezond eten en overgewicht moeten kijken en dat we de interventies anders moeten insteken. De vraag die me regelmatig wordt gesteld luidt dan ook: wat werkt volgens jou dan beter tegen overgewicht en obesitas?
Een concreet antwoord heb ik misschien niet direct, maar de kern is: minder medisch, meer sociaal, meer multidimensionaal. ‘Gewoon gezond eten’, de dimensie gerelateerd aan overgewicht waar ik me in mijn onderzoek op richt, is namelijk niet zo simpel. Helemaal niet voor gezinnen. In een eerder artikel op deze website wordt gesteld dat de patiënt wel wat centraler mag staan. Ik vind dat ook de mens wel eens wat centraler staan. Want voedingskeuzes zijn niet rationeel, of sterker nog, soms is het misschien wel rationeler om een ongezonde keuze te maken.
Voedselkeuzes zonder gezondheidsoverwegingen in het achterhoofd
Hoe werkt dat? ‘Gewoon et’n’ volgens gezinnen in Noordoost Groningen kan verschillende dingen inhouden, kan verschillende gevolgen hebben en houdt op allerlei manieren verband met de sociale en culturele achtergrond van kinderen, ouders en grootouders.
De gezinnen in mijn onderzoek kiezen duidelijk niet alleen voor voedsel met gezondheidsredeneringen in het achterhoofd, ze moeten en willen ook rekening houden met andere aspecten. En dan heb ik het niet alleen over veel genoemde zaken als de beschikbaarheid van geld en kennis over gezond en ongezond voedsel, maar ook over de autonomie van verschillende gezinsleden om een keuze te maken, de reflecties van een gevoel van ‘thuis’, van tradities.
Moeders willen hun kind gelukkig zien, vaders willen ‘gewoon eten’
Binnen een gezin leven vader, moeder en kinderen samen en het komt vaak voor dat zij allemaal iets anders willen bereiken met de keuze voor een maaltijd. In mijn onderzoek vertelden de kinderen bijvoorbeeld dat ze eten kiezen omdat het lekker is of het een bepaalde status heeft. Moeders gaven aan dat ze hun kind gelukkig wilden zien of rust aan tafel wilden. Vaders en grootouders spraken vaker over ‘gewoon eten’, niet te moeilijk doen. Ze wilden graag vertrouwde smaken. De overwegingen in voedingskeuzes zijn dus gestoeld op dieper gewortelde cultuur en definities van wie men is als kind, ouder of grootouder.
Dit betekent ook dat het geen zin heeft om alleen moeders te vragen naar hun overwegingen in voedingsgewoontes, want kinderen, vaders en grootouders spelen in veel gezinnen een grote rol in het keuzeproces van voeding. Momenteel zijn niet alle interventies erop ingericht om die complexiteit van het gezinsleven te erkennen en te gebruiken.
Familieleven en lokale waarden bepalen wat je eet
‘Die risicosamenleving’, ‘die epidemie’, dat is niet het gevoel dat in het dagelijks leven bepaalt wat je eet. Je kan je wel richten op het verlagen van de BMI, op het verbeteren van gezondheidswaarden en de relatie tussen ouder en kind, maar dat diepgewortelde van familieleven, relaties tussen generaties en lokale waarden, wie je bent en wat je gelukkig maakt, is voor iedereen anders en meer bepalend voor wat mensen eten.
Voedingskeuzes hebben dus te maken met wie je bent in een gemeenschap, in je familie en gezin en met wie er belangrijk voor je zijn. Deze conclusie heeft mij in ieder geval bewuster gemaakt van de manier waarop voedingskeuzes tot stand komen. En ook dat die keuzes niet altijd rationeel zijn. Dit is een complexe en lastige boodschap, maar wel een noodzakelijke. Voedingskeuzes zijn alledaags, maar niet simpel. Voorlichting, preventie en interventies voor gezond gewicht zouden daar meer aandacht voor moeten hebben.
Sanne Visser is docent bij de vakgroep Demografie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Ze promoveerde op 17 november 2016 op haar proefschrift ‘Gewoon Et’n. An ethnographic study of intergenerational perspectives on food practices, overweight and obesity in Eastern Groningen, the Netherlands’.
Foto: Henk-Jan van der Klis (Flickr Creative Commons)