In de supermarkt kijkt een mevrouw mij boos aan terwijl ik een stap opzij zet om haar op 1,5 meter afstand te houden. Op de fiets overkomt mij iets soortgelijks: ik ga in de berm staan met mijn fiets om de passerende fietser niet te dichtbij te laten komen. De fietser is zichtbaar geïrriteerd. Wat is er aan de hand? Hebben deze mensen onder een steen geleefd en weten ze niet dat we 1,5 fysieke afstand moeten houden? Ik gok van niet. Ze weten heus wel dat dit goed is maar zo vόelen zij dat niet. Ze krijgen waarschijnlijk het gevoel dat ze een paria zijn, die ontweken moet worden. Ze zijn verworden tot iemand die er niet bij hoort. Iemand met een stigma.
Lege plek
Als je ‘zwart’ of ‘van kleur’ bent, is het je mogelijk wel eens overkomen dat een ‘wit’ persoon in de bus of trein niet naast jou op de lege plek komt zitten maar een andere plek opzoekt. Als je een homoman bent, heb je vast eens meegemaakt dat een heteroman een stap achteruit deed als je bij hem in de buurt kwam. Als je een psychische beperking hebt, heb je misschien wel eens meegemaakt dat buren zich gauw uit de voeten maken als jij er aan komt.
En als je een lesbische moeder bent zoals ik, heb je wellicht net als ik wel eens meegemaakt dat een vriendje van je kind niet bij jouw kind thuis mag komen spelen van diens ouders. Je weet uiteraard niet altijd zeker of het aan je seksuele voorkeur, beperking of huidskleur ligt, maar meestal heb je wel een sterk vermoeden. Want gestigmatiseerd worden betekent in de praktijk vaak dat anderen (bewust of onbewust) jou op afstand houden.
Allemaal in hetzelfde schuitje
Met het coronavirus zitten we allemaal min of meer in ditzelfde schuitje. Of je nu wel of niet corona hebt, mensen willen niet meer bij je op bezoek komen, lopen met een boog om je heen of willen het eten dat je brengt, niet aanraken. Dat is zeer terecht: het virus verspreidt zich als een lopend vuurtje en blijft zelfs kleven aan papier, staal en andere dingen die een besmet persoon heeft aangeraakt. En wie besmet is, weten we niet precies en op tijd.
Dat iedereen nu een stigma heeft, zou in theorie voordelig kunnen uitpakken. Want uit diverse onderzoeken blijkt dat wanneer mensen zich inleven in hoe het is om gediscrimineerd of gestigmatiseerd te worden, mensen minder vooroordelen ontwikkelen (zie dit filmpje met uitleg hoe dat werkt). Er zijn daarom allerlei aanpakken en methoden ontwikkeld die mensen proberen te laten ervaren hoe het is om uitgesloten, gediscrimineerd en vermeden te worden. Dat is best een uitdaging want als je dat nooit meemaakt is het soms lastig om je er wat bij voor te stellen.
Iedereen leeft nu in een andere wereld
Maar een goede spreker, die vertelt over de eigen ervaringen, of een goede film, kunnen dit proces van inleving op gang brengen. Een andere aanpak is om mensen zich helemaal te laten voorstellen dat ze zich in een andere wereld begeven. Onder meer de onderzoeker Hodson liet heteroseksuele studenten zich inbeelden te leven in een wereld waarin hetero’s een minderheid zijn en gestigmatiseerd worden. De studenten begrepen de parallel hoe er in de echte wereld wordt omgegaan met homo- en biseksuelen en verminderden hun vooroordelen ten aanzien van hen.
Sinds een paar weken leeft iedereen in Nederland in een andere wereld. Opeens wordt iedereen vermeden en angstvallig op afstand gehouden. Wanneer mensen zouden gaan ervaren dat deze nare ervaring overeenkomt met de ervaringen van diverse minderheden in zowel de huidige als onze eerdere ‘normale’ wereld, dan zouden vooroordelen verminderd kunnen worden.
Solidair met elkaar
Als mensen gaan bedenken dat je deze ervaring van vermeden worden, niemand gunt, dan zou de mensheid beter uit deze crisis kunnen komen. Maar van de andere kant: angst kan juist ook vooroordelen versterken en in angstige tijden is een zondebok snel gevonden, zo laat de geschiedenis ons zien. Bij het uitbreken van het coronavirus in China, merkten diverse Nederlanders met een ‘Chinees uiterlijk’ op dat zij vaker het slachtoffer van discriminatie (zie blog van mijn collega Rene Broekroelofs).
Welke kant we opgaan weten we nog niet. Maar te hopen is dat het gezamenlijk ervaren van een stigma maakt dat we ons solidair voelen met elkaar ongeacht seksuele voorkeur, religie, afkomst, psychische beperking, leeftijd etc. Nu en na de coronacrisis.
Hanneke Felten is senior projectleider en onderzoeker effectiviteit en diversiteit bij MOVISIE.
Foto: Sheila Sund (Flickr Creative Commons)