Het 'Goede Gieren-fonds' gaat schulden opkopen volgens de regels van de schuldsanering. Tegelijk maakt het met de schuldenaar afspraken over de aflossing en het voorkomen van nieuwe financiële problemen. Bovendien sluit het fonds prestatiecontracten af met partijen die er belang bij hebben dat de problemen niet escaleren. Dat betekent dat corporaties en gemeenten een financiële bijdrage leveren aan het fonds, als het huisuitzettingen en onder toezichtstelling weet te voorkomen. Het fonds is een initiatief van Pieter Hilhorst, Jos van der Lans, Sadik Harchaoui, Eelke Blokker, Albert Jan Kruiter en Harry Kruiter. In drie gemeenten gaan pilotprojecten van start.
Op welk probleem bieden jullie met het Goede Gieren-fonds, ook wel ‘de steunende bank’ genoemd, een antwoord?
Pieter Hilhorst: ‘De huidige schuldhulpverlening werkt in veel gevallen niet goed. Veel mensen vallen al uit voordat ze in de schuldhulp komen. Veel anderen vallen uit in het schuldtraject. En van degenen die het wel halen, komt een groot gedeelte alsnog in de schulden. Het levert dus geen duurzame gedragsverandering op.’
‘Volgens ons komt dat doordat de schuldhulpverlening is gebaseerd op een verkeerde gedragstheorie. Als je schulden hebt, moet je eerst boeten en kun je pas na drie of vijf jaar met een schone lei beginnen. Initiatief nemen wordt niet beloond: als je gaat werken krijg je niet meer geld, want je moet alles afdragen. Als je wisselende inkomens hebt, zeggen ze in de schuldsanering: blijf maar in de uitkering, dan heb je zekere inkomsten. Wij zeggen: draai die gedragstheorie om. Je moet initiatief belonen, ook al zit je in de schuldhulp.’
‘Er zijn gezinnen die de maatschappij per jaar € 100.000 kosten, door kosten van de maatschappelijke opvang, door kinderen die in instellingen zitten, ouders die verslavingszorg krijgen. De maatschappelijke kosten zijn heel hoog. Daarbij komt dat schulden vaak een belemmering vormen voor de aanpak van andere problemen. Stel nu dat je de opvoeding als ouders beter kunt regelen en het kind hoeft niet meer uit huis geplaatst, dan worden de kosten minder en zou er ook iets van de schuld af kunnen.’
‘Met drie gemeenten hebben we nu een pilot afgesproken. We willen voor 20 gezinnen het plaatje in kaart brengen: Wat zijn de kosten die gemaakt worden? Met welk plan kunnen die kosten omlaag worden gebracht? Stuit het plan op wettelijke beperkingen? Want, mag het wettelijk als je zegt: als je kinderen thuis kunnen wonen, hoef je minder lang in de schuldhulp te zitten? Als het niet mag zeggen we: dan gaan we de schuld opkopen. Als je schulden opkoopt, kun je een private overeenkomst met het gezin sluiten. Dan kun je wel zeggen: ik scheld een deel van de schulden kwijt, als je erin slaagt je kind weer thuis te laten wonen.’
Wat is je ervaring met het probleem?
‘Als wethouder heb ik gezien dat jeugdzorg vaak niet slaagt als mensen schulden hebben. Als je alleen maar bezig bent met overleven, komen opvoedvragen niet aan de orde. In een gezin met schulden kan het naar school gaan van een kind al een probleem worden. Ik kwam in een gezin in Amsterdam Nieuw West, waarvan een kind naar een speciale school moest in Noord. Vaak ging het kind niet, omdat er geen geld was voor openbaar vervoer. Vervolgens kwam er iemand van leerplicht om te zorgen dat kind weer naar school ging, maar schulden waren het echte probleem.’
‘Albert Jan Kruiter (Instituut voor Publieke Waarden) noemt dit de ‘giftige cocktail’: als er én schulden zijn én ggz én jeugdzorg, dan heeft dat een verlammend effect. Als je op een andere manier met schulden zou omgaan, schept dat misschien ruimte waardoor je problemen die in het gezin spelen eerder kunt oplossen.’
Hoe kan de aanpak van schuldenproblematiek menselijker?
‘Kijk naar het prachtige boek “Scarcity. Why having too little means so much” van Sendhil Mullainathan en Eldar Shafir. Ze vragen zich bijvoorbeeld af waarom arme mensen zo vaak domme beslissingen nemen. Het antwoord is: als je aan het overleven bent, kom je vaak aan andere dingen niet toe. Er is overbelasting, dat zie je bijvoorbeeld in de samenhang tussen schulden en kindermishandeling. Er is een samenhang tussen ziekte, zorg en schulden.’
‘We zien dat in het huidige systeem onvoldoende gedragsverandering is. Juiste mensen die de grootste moeite hebben met het uitstellen van behoeftebevrediging, moeten nu juist op een houtje bijten. Eigen initiatief wordt niet beloond, pas over vijf jaar. Daarmee veroordeel je ze tot passiviteit. Wij zeggen: nee, het gaat erom dat mensen weer greep krijgen op een eigen leven, dat zij een plan bedenken waardoor ze de samenleving minder kosten. Die moeten daar dan ook voor worden beloond, bijvoorbeeld doordat je sneller uit de schuldhulp bent of dat je meer leefgeld krijgt. Uit de gedragstheorie weten we dat als je snellere terugkoppeling hebt, je ook een meer duurzame gedragsverandering krijgt.’
In hoeverre is het Goede Gieren-fonds ook een slimme maatschappelijke oplossing?
‘Onder toezichtstelling van een kind kost € 7000 per jaar. Een huisuitzetting kost een corporatie € 6000. In de opvang kosten ze dan per jaar € 30.000. De helft van het budget voor jeugdzorg, wordt besteed aan twee procent van de cliënten. Het voorkomen daarvan, levert dus snel heel veel op.’
‘Het fonds begint met een integrale kosten-batenanalyse. Wat kost een gezin als situatie escaleert? Als we erin slagen de kosten te beperken, dan zouden we een deel van het uitgespaarde geld kunnen gebruiken om schulden af te lossen. Op dit moment zijn we bezig met pilots op te zetten waarbij de kosten worden gedragen door de gemeente op basis van een prestatiecontract. Daarvoor moet je kunnen inschatten wat het kost, maar ook wat het kan opleveren. Hoeveel kosten maak je bijvoorbeeld minder als iemand bijvoorbeeld uitstroomt uit de maatschappelijke opvang? Als iemand naar school gaat, heb je geen kosten voor leerplichtambtenaren. Als iemand niet wordt uitgezet, heeft de corporatie minder kosten.’
Hoe kunnen mensen met schulden beter worden begeleid?
‘Geef ze de kans met een plan te komen waarin ze hun problemen in samenhang aanpakken. Dan kosten ze minder geld, en kunnen ze ook sneller worden beloond voor hun initiatief. Mensen hebben het meeste moeite met het idee van perspectiefloosheid.’
‘Neem jongeren in de opvang met schulden. Zij moeten leven van 35 euro per week. Dan heb je geen mogelijkheid om iets van je leven te maken. Wij zeggen: zorg eerst voor gedragsverandering, zodat ze weer greep krijgen op hun leven. We willen de motivatie omdraaien: als je weer aan het werk gaat krijg je meer leefgeld. Nu kan dat niet, omdat al het geld naar de schuldeiser gaat. Maar wij zeggen: als jij de samenleving minder geld kost, krijg je zelf ook meer geld. Wij zoeken dus naar een alternatieve afbetaling: als je kind niet uit huis wordt geplaatst, spaar je geld en kan er ook meer worden afgelost.’
Meer weten over de onorthodoxe oplossingen van het Goede Gieren-fonds? Kom naar het Nationaal Laboratorium Schuldhulp Anders, op donderdag 30 oktober in Utrecht. Pieter Hilhorst is een van de hoofdsprekers en leidt samen met Jos van der Lans de slotronde. Klik hier voor het volledige programma.