Drie psychiaters in een geanimeerd gesprek met elkaar. Twee zijn Palestijnen. De derde is Glenn Helberg, in Nederland woonachtig, met een afkomst waarin Curaçao, Suriname en Afrika een rol in spelen. We zijn in de Gazastrook, Glenn is mee op bezoek.1 De twee Palestijnse psychiaters beginnen met zich te verontschuldigen dat ze wel formeel opgeleid zijn, maar zich niet zozeer houden aan de westerse opvattingen hoe je psychiatrie beoefent. Glenn kan meteen vertellen: ‘Ik ook niet.’ En dan vinden ze elkaar. In de Gazastrook kun je niet spreken over een trauma als een geïsoleerde, eenmalige, vreselijke gebeurtenis. De traumatisering is permanent, en daar houden alle westerse boeken geen rekening mee. Net zoals ze geen rekening houden met de sluipende en gestadige traumatisering door racisme, vertelt Glenn.
De context van je leven doet er altijd toe
Glenn Helberg heeft een boek geschreven ‘Als ik luister. Persoonlijke reflecties over de complexiteit en diversiteit van ons bestaan’ (2021) vanuit zijn praktijk als psychiater, over de ontwikkelingen die hij heeft doorgemaakt. Ook persoonlijk, want Helberg maakt niet zo’n strakke scheiding tussen zichzelf als psychiater Helberg en de privépersoon Glenn. Waarmee we meteen komen aan een van de centrale thema’s in zijn rijke boek. Hij heeft zich nooit thuis gevoeld bij de dogma’s van de geijkte witte westerse beoefening van zijn vak, die hem vertelden dat hij afstandelijk en ‘neutraal’ moest blijven in zijn verhouding tot een patiënt. Niemand is ooit neutraal. Ook het aanbieden van een kale behandelruimte en een psychiater die op afstand blijft, zegt iets. En dan is hij ook nog homo, en ook dat wil hij niet verborgen houden.
Nee, hij wenst niet gezien te worden als een ‘alternatieve’ psychiater, maar hij heeft in zijn praktijk alles meegenomen wat zijn afkomst hem nog meer te bieden heeft. De rituelen, de traditionele geneeswijzen. Het inzicht, zo gewoon in andere culturen, dat je niet alleen een individu bent maar altijd deel uitmaakt van een groter ‘wij’. Dat je gevormd bent door je omgeving en de ervaringen met je meedraagt van je voorouders. Dat de context van je leven, en dus ook van de vraag waarmee je naar een hulpverlener komt, er altijd toe doet. Als je dus zwart bent, en leeft in een dominante witte cultuur waarin jouw cultuur van herkomst onbekend is en minder waard wordt gevonden dan wat we hier beschaving noemen, dan doet dat wat met je.
Ook vrouwengroepen ontdekten dat hun omgeving hen ongelukkig maakte
Wat ik interessant vind, is dat ik als feministe tot soortgelijke conclusies ben gekomen als Helberg, maar via een andere weg. Ik ben zelf geen therapeut, maar gaf wel twintig jaar les aan hulpverleners over een genderspecifieke aanpak. Ook in de vrouwengroepen waren wij tot de ontdekking gekomen dat onze omgeving, vol met gendervoorschriften en belemmeringen voor vrouwen, ons vaak ongelukkig en onzeker maakte. Net zoals de opdracht om dienstbaar te zijn en niets voor onszelf te vragen, plus de economische afhankelijkheid, ons geen goed deden. We ontdekten dat het niet alleen aan ons lag als we ongelukkig werden en aan onszelf twijfelden, maar ook aan de omgeving waarin we moesten leven. En we deden de ervaring op dat de meeste therapeuten daar geen aandacht voor hadden.
Je bent als hulpverlener nooit neutraal en hoeft ook niet te doen alsof
Ik ben het dus ook eens met Helberg dat je als hulpverlener nooit ‘neutraal’ bent en ook niet hoeft te doen alsof. Wij werkten ook met een bepaalde mate van ‘zelfonthulling’, als docent vond ik het belangrijk dat ik aanwezig was als mens met een achtergrond, met ervaringen, met emoties. Dat ik met mijn zelfonthulling het voorbeeld gaf van wat er gezegd mocht worden. Kon worden. Mijn studenten ervaarden dat als opluchting. In de klassieke psychiatrie wordt te vaak vergeten hoe helend wederzijdse herkenning kan zijn. En dat ervaringsdeskundigheid dus iets toe te voegen heeft.
Het boek van Glenn Helberg is niet alleen boeiend en leerzaam om meer te begrijpen hoe ‘anders’ mensen kunnen zijn met een andere culturele achtergrond. Het stimuleert ook witte mensen om over zichzelf na te denken als kruispunt in een geschiedenis, om onszelf te beschouwen in de context, in principe als niet minder ‘anders’ dan al die mensen die in onze maatschappij als anders worden gezien. Helberg heeft ook aandacht voor de weerstanden bij witte mensen om te erkennen dat we opgevoed zijn met een denkbeeld dat wij horen bij een superieure cultuur. En daarmee onszelf beperken om te leren van anderen.
Hoe werkt hoe wij zijn door in ons werk?
Ik sprak met hem en zijn nicht Alana Helberg-Proctor, die zich onder andere bezighoudt met hoe ‘ras’ doorwerkt in de wetenschappen, op een middag georganiseerd door café Linkse Liefde. Over de vraag naar de samenhang tussen hulpverlening en racisme. Dit maakten zij duidelijk: het is niet alleen een kwestie om aan de teams van hulpverlenende instanties een paar zwarte gezichten toe te voegen. Het is in de mode om het te hebben over ‘diversiteit’, maar we moeten beseffen dat ook de hulpverlening, met zijn eigen codes, net als de wetenschap, is ontwikkeld in een koloniaal systeem, en daar dus de sporen van draagt. Ook als het niet bewust is: wit en westers is de norm. Het systeem van diagnoses, van wat afwijkt en wat normaal is, is daarop gebaseerd. En werkt altijd in het nadeel van degene die ‘anders’ is. Het gaat dus niet alleen om meer inzicht in de achtergrond en de cultuur van anderen.
Het gaat om zelfreflectie, wie zijn wij zelf. En ik herinnerde me dat dat ook was wat wij op de opleiding voor vrouwenhulpverlening deden: ons niet alleen realiseren dat we te maken kregen met om hulp vragende mensen die anders waren dan wij, maar om diep in te gaan op de vraag: maar hoe zijn wij zelf geworden wie wij zijn geworden. Qua gender, klasse, kleur, seksualiteit. Hoe werkt dat door in ons werk, wat zien we niet, wat zijn onze eigen blinde vlekken en aannames. Hoe heteronormatief is onze manier van denken, hoe wit?
Helberg neemt in zijn praktijk de kracht mee die mensen halen uit hun eigen achtergrond, de in onze westerse ogen onorthodoxe methoden van heling. De spiritualiteit. De verbinding zoeken met de voorouders, waarom niet? In de eenzaamheid in de wereld van tegenwoordig opnieuw te beseffen dat we niet alleen zijn, dat we altijd in verbinding staan met anderen. Ubuntu. Ik ben omdat wij zijn. We kunnen ervan leren.
Zijn ogen vullen zich met tranen van mededogen
Gaza. Het is de laatste dag voor we weggaan. We gaan met het team van de PMRS (Palestinian Medical Relief Society) op huisbezoek bij een jonge man die op een demonstratie bij de grens met Israël door zijn been is geschoten, zoals dat met veel jongeren is gebeurd. De kogels die de Israëlische soldaten gebruiken, zijn gemeen. Ze exploderen in het lichaam, meestal is daarmee het bot zo verwoest dat het niet meer aan elkaar kan groeien en het been afgezet moet worden. We kennen tig jonge mannen met nog maar één been.
Bij deze jongen is er nog hoop. Er zit een metalen staketsel om zijn been, de nog open wond moet regelmatig worden gereinigd en opnieuw verbonden. Dat doet zeer. De jongen vertrekt zijn gezicht in een grimas van pijn maar geeft geen kik. Ik zie dat Glenns ogen zich vullen met tranen, tranen van mededogen. De jongen ziet het ook, verbaasd dat deze psychiater uit een ander land, die hem nu komt bezoeken, de tranen over de wangen biggelen. Dan pakt hij een zakdoekje en geeft het aan Glenn. Shukran, zegt Glenn, dank je wel.
Anja Meulenbelt is schrijfster, politica, activiste.
Noot
(1) Glenn Helberg was mee met een team van de Nederlandse Stichting Kifaia, die in de Gazastrook de PMRS ondersteunt: de Palestinian Medical Relief Society die eerstelijnshulp biedt aan de lokale bevolking.
Foto: Danie Franco via Unsplash