Patiënten en professionals in de ggz hebben meer aan liefde dan aan dwang

Al jaren groeit het aantal opgelegde dwangmaatregelen in de ggz. Soms kan een beetje dwang helpen, maar vaak richt ze meer schade aan dan dat ze goed doet. Een humanitaire ggz volgt niet de logica van haar eigen systeem, maar de behoefte aan liefde en zingeving van patiënt en professional.

Onderzoek van het Trimbosinstituut toont een onrustbarende ontwikkeling in de ggz aan: het aantal dwangmaatregelen is in 2019 verdubbeld ten opzichte van voorgaande jaren, van 5 procent naar 11 procent. Aan die ontwikkeling komt vermoedelijk voorlopig geen einde. Integendeel, er zijn volop aanwijzingen dat de toename in 2020 nog groter is geweest. Debet hieraan is de coronacrisis, voornamelijk haar negatieve invloed op de geestelijke gezondheid van jongeren en alleenstaanden.

Dwang helpt een beetje, als het maar even is

Wordt het langzamerhand niet eens tijd dat we ons afvragen waarom er ondanks allerlei programma’s, trainingen en goede voorbeelden alleen maar meer dwang komt? In een recente column stelde ik die vraag aan de orde. Daarop heb ik veel reacties gekregen. Sommige briefschrijvers lieten mij weten dat dwang hun leven juist heeft gered. Dat wil ik onmiddellijk van hen aannemen, maar ik wil ze hier wel van een kanttekening voorzien.

Om te beginnen, heb ik op geen enkel moment dwang categorisch afgewezen. Integendeel ik erken dat dwang, mits tijdelijk toegepast, soms een beetje kan helpen bij herstel. Tegelijkertijd wil ik ervoor waarschuwen dat langdurige dwang aantoonbaar meer schade aanricht dan goed doet. En dat het hoog tijd wordt dat we onder ogen zien dat er steeds vaker dwang wordt toegepast in de ggz, ondanks allerlei programma’s, trainingen en goede voorbeelden die dwangtoepassing zouden moeten voorkomen.

Gevoel aan de lopende band te staan

Psychologe Evi Verbeke van de Universiteit van Gent wijt de groei aan dwangmaatregelen in een artikel op sociaal.net aan de angsten en kwetsbaarheden van de hulpverleners. Ze noemt dwang een voorbeeld van ‘niet geïmpliceerd geweld.’ Oftewel, het geweld is niet bedoeld, maar vindt wel plaats.

Om het ongemak daarover weg te masseren, komt er bij hulpverleners een mechanisme op gang om het eigen handelen te legitimeren. Dat dissonantiemechanisme zorgt er tevens voor dat de hulpverleners geen negatieve gedachten over zichzelf en hun handelen ontwikkelen. Onderzoek ontrafelde de verschillende vormen van dat mechanisme.

Verbeke wijst er in haar artikel op dat de ethische reflectie over het handelen van de hulpverleners vaak in de verdrukking komt door routine, tijdsdruk en angst. De hulpverlener heeft het gevoel dat hij aan een lopende band staat en geen tijd om te kijken naar wat er voor of na hem gebeurt. Dat is niet zonder risico.

Verstoppen achter het systeem

De Vlaamse psychologe refereert in haar onderzoek aan het verslag van de Joodse filosoof Hannah Ahrend over het Eichmann proces. Bij deze rechtszaak tegen een van de hoofdverantwoordelijken voor de massamoord en vernietiging van Joden in de Tweede Wereldoorlog was de cruciale vraag of en in hoeverre iemand zich kan verschuilen achter een gegeven bevel of opdracht, om zijn eigen verantwoordelijkheid te ontkennen. Oftewel, kan een mens zijn doen of laten verdedigen door zichzelf ondergeschikt te verklaren aan de logica van een systeem?

Als professionals het systeem niet meer ter discussie stellen, wordt dwang in de ggz logisch. Vooral als medewerkers die zich wel tegen de gestolde ggz verzetten, met hun voeten stemmen en vertrekken.

Als dwang logisch is en hulpverleners tegelijkertijd hun angsten voor controleverlies op afstand willen houden, is er de neiging om het eigen gelijk te rationaliseren. Dat gebeurt niet alleen in de ggz maar ook in andere maatschappelijke domeinen. Een avondklok, eenmaal als uiterste remedie ingevoerd, kan daardoor logisch en bijna onbespreekbaar worden.

Ook in de ggz blijkt het moeilijk om de ontwikkeling naar meer dwang te keren. Vooral omdat de professionals vaak geen tijd en energie hebben om te reflecteren. En toch, daar blijf ik me voor uitspreken, zullen ze zich tegen de logica van dwang in de ggz moeten uitspreken, om de geestelijke gezondheid van patiënten én zichzelf te beschermen.

Recent onderzoek laat zien dat het toepassen van dwang zonder ethische reflectie ook leidt tot achteruitgang van de geestelijke gezondheid van de professional zelf. Einat en Sullivan laten zien hoe de persoonlijkheid van professionals in een omgeving met veel dwang verandert, waardoor ze minder aardig en minder gewetensvol worden. Ander onderzoek geeft aan dat punitieve medewerkers vaker hun vrouw en kinderen slaan. Niet echt een ontwikkeling waar een mens blij van wordt.

GGZ heeft zingeving en liefde nodig

Een Japanse animatieserie op Netflix -Violet Evergarden-  laat prachtig zien dat systeemdenken en dwang op lange termijn de ontwikkeling en herstel van een patiënt niet ten goede komen. De tekenfilm - een parabel voor ggz en samenleving - gaat over een weesmeisje dat getraind wordt om effectief mensen te doden in een wrede oorlog. Ze wordt met andere woorden getraind om ‘het logische’ te doen.

Na beëindiging van de oorlog, komt ze gemankeerd uit het ziekenhuis. Dat wat ze geleerd heeft – geweld plegen – is niet langer logisch. Ze moet opnieuw haar plek in de samenleving vinden. De majoor die haar trainde zei vlak voordat hij stierf: ‘You have to live and be free, I love you‘. Meer dan Violet de liefde te verklaren, roept de majoor haar op tot het zoeken naar zingeving.

In feite gaat de hele serie erover dat dwang een keer ophoudt en dat we dan weer moeten leren leven als vrije mensen die elkaar liefhebben. De ggz kan de zingeving in haar domein alleen terugbrengen, als ze professionals de vrijheid geeft om ethisch te kunnen reflecteren op hun handelen. Zodat liefde in plaats van dwang de ruimte heeft om herstel mogelijk te maken.

Peer van der Helm is lector Residentiële Jeugdzorg aan de Hogeschool Leiden en hoogleraar Onderwijs en Zorg aan de Universiteit van Amsterdam.

 

Foto: Polina Zimmerman via Pexels

Dit artikel is 5106 keer bekeken.

Reacties op dit artikel (3)

  1. Gestolde GGZ, mooi verwoord.
    Iets dat gestold is, beweegt minder en stroomt in ieder geval niet meer.
    Stolsels blokkeren juist delen die wel stromen en zorgen zoals een trombus voor minder functioneren

  2. Inderdaad, we moeten nooit vergeten dat we als zorgmedewerker uiteindelijk zelf kiezen om iets te doen of niet te doen. En als dan het geweten knaagt, dan moet je daar wat mee.

  3. Dat wil de GGZ niet. De client zich laten ontwikkelen? We lachen je liever uit.
    Liefde? Waarom zouden we? Stel je voor dat je Nederland wat opbouwt. Dat mag niet. Dat moet kapot gemaakt worden. Alles moet kapot gemaakt worden. Alles kan kapot. Behalve hunzelf.
    Er moet gescheiden worden. Zo veel en vaak mogelijk. Mensen moeten werkeloos gemaakt worden. Mensen moet zo vaak mogelijk onder bewindsvoering komen te staan, anders gaan de bewindsvoerders failliet. De kassa moet rinkelen, mensen moeten zichzelf vergiftigen, dat we daardoor mensen doodgaan dat interesseert de markt niet. Dan zoeken we wel een nieuw slachtoffer. 5 euro 75 voor een bak rijst met gele curry, meer is het niet dat gaat toch nergens meer over?
    Liefde? Ik ben het perfecte voorbeeld dat je zonder liefde ook wel kan leven.

Geef een antwoord

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.