RECENSIE De WRR en de overheid als hoeder tegen beperkt ‘doenvermogen’

Met zijn rapport Weten is nog geen doen – een realistisch perspectief op redzaamheid verrichtte de WRR onlangs een goede daad. Hij gaf stem aan wat veel sociaal werkers in hun dagelijkse praktijk tegenkomen: een overheid die te veel van haar burgers verwacht. Vooral in de schuldhulpverlening heeft dat verwoestende effecten doordat mensen niet zelden juist door toedoen van de overheid – in het bijzonder de Belastingdienst en het CJIB – nog verder in de problemen worden gedrukt. Klaas Dijkhoff mocht er als demissionair staatssecretaris van Veiligheid en Justitie tijdens de presentatie weinig over zeggen maar ondersteunde de redenering van de raad. En in de dagen daarna kreeg het advies terecht veel bijval.

De samenleving, zo betoogt de raad, stelt hoge eisen aan de redzaamheid van burgers. Die moeten voortdurend alert zijn, de juiste keuzes maken, een leven lang leren, gezond leven, enzovoort. Niet iedereen kan dat, soms vanwege een gebrek aan denkvermogen maar vaak ook omdat het ‘doenvermogen’ (eigen vondst van de WRR) niet goed genoeg is ontwikkeld. Dat doenvermogen is een combinatie van temperament, zelfcontrole en overtuiging, waarover niet iedereen in gelijke mate beschikt. Het doenvermogen trainen is maar in beperkte mate mogelijk. Waar de overheid veelal uitgaat van rationeel handelende burgers (anders gezegd: mensen met een goed denkvermogen), houdt ze vaak te weinig rekening met beperkingen in het doenvermogen. De WRR pleit ervoor dat de overheid dat rationalistische perspectief verbreed tot een realistisch perspectief dat uitgaat van de wetenschap dat weten nog geen doen is.

Dat realistische perspectief kan bijvoorbeeld vorm krijgen in het veranderen van de keuze-architectuur: meer standaardopties, minder keus. ‘Een realistische benadering betekent ook dat de overheid terughoudend is met grote keuzevrijheid rond cruciale vangnetten zoals pensioenvoorzieningen, arbeidsongeschiktheidsverzekeringen en ziektekostenverzekeringen’, een advies dat tamelijk haaks staat op de neoliberale beleidslijnen van de afgelopen decennia.

De raad gaat zelfs verder: hij wil ook dat het aantal verleidingen wordt teruggedrongen. ‘Voorbeelden hiervan zijn het sluiten van coffeeshops in de nabijheid van scholen, snoepvrije kassa’s, het weren van gokhallen uit sociaaleconomisch zwakke wijken en strenger toezicht op flitskredieten door de AFM’, waaraan de WRR wijselijk toevoegt: ‘Hier ligt een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor bedrijven, maatschappelijke partijen en de overheid’ (p. 145)

Hoe sympathiek die boodschap ook is, helemaal realistisch is ook de WRR niet. Natuurlijk, het dominante rationalistische perspectief is te beperkt: burgers zijn lang niet altijd redelijk. En natuurlijk: het doenvermogen schiet vaak te kort. In een fraai dictum van de raad: de burger moet de wet niet alleen kennen, hij moet hem ook kunnen.

Met die redenering blijft de raad echter binnen een logica die burgers individualiseert. Meer dan eens benadrukt de WRR dat aan het rapport een gedragswetenschappelijke benadering ten grondslag ligt. Dat is een perspectief, dat de maatschappelijke werkelijkheid hooguit beschouwt als een context voor de besluiten en daden van burgers die per individu beperkt kunnen zijn in hun denk- en doenvermogen.

Meer sociologische verklaringen voor ongewenste reacties van burgers op wetten en regels blijven daarmee buiten het blikveld. Een voorbeeld is, dat mensen die een beroep doen op de WMO, de neiging zullen hebben om zich collectief hulpelozer voor te stellen dan ze in werkelijkheid zijn in de hoop daarmee een groter pakket collectief gefinancierde ondersteuning te krijgen. Een ander voorbeeld is dat in sommige stadswijken het niet openen van overheidspost norm is geworden.

Zulk strategisch gedrag is geen kwestie van de wet niet kennen of niet kunnen maar van de wet eigenlijk niet willen, van collectief gedrag dat een sociologische blik vereist. Kan de WRR daar ook nog iets op bedenken?

Nico de Boer is is zelfstandig onderzoeker en auteur op het gebied van welzijnswerk en wijkgericht werken.

Het advies ‘Weten is nog geen doen – een realistisch perspectief op redzaamheid’ is te downloaden via www.wrr.nl.