RECENSIE ‘Moonshot’ – Overheid moet missies formuleren

De Franse econoom Thomas Piketty zette met ‘Kapitaal in de 20ste eeuw’ en ‘Kapitaal en Ideologie’ ongelijkheid weer hoog op de agenda. Maar hij is niet de enige invloedrijke econoom die recentelijk sociale kwesties agendeert. Jan van Eeden bespreekt er deze zomer drie. Te beginnen met het pleidooi van Marianna Mazzucato voor doelgerichte overheidsmissies.

Dat het kapitalisme in crisis verkeert en tot extreme ongelijkheid leidt, is geen nieuws, wel dat er uitwegen zijn. De Britse econoom Mazzucato vertelt ons in ‘De waarde van alles’ (2019) en ‘Moonshot’ (2021) dat ongelijkheid geen natuurgegeven is, maar gevolg van bewust beleid en dus kan veranderen. En het moet gezegd: ze doet het met ‘girl power.’

In de jacht op snel rendement is de economie volgens Mazzucato steeds verder ‘gefinancialiseerd’, dat wil zeggen: bedrijven wenden behaalde winsten niet langer aan voor productieve investeringen, maar gebruiken ze vooral om hun aandeelhouders tevreden te stellen. Andere stakeholders, inclusief toekomstige generaties, hebben het nakijken. Van de overheid, vleugellam gemaakt, is op dit moment weinig te verwachten: ze treedt hoogstens op als de markt faalt, om falende banken en bedrijven van de ondergang te redden.

Mythe doorbroken

Het economisch mantra is dat alles wat een prijs heeft, waarde vertegenwoordigt. Het neoliberale idee is dat waarde alleen door business kan worden gecreëerd. Om dat mogelijk te maken, zo luidt de mythe, moet de overheid zo min mogelijk de markt verstoren en zo veel mogelijk taken afstoten en privatiseren.

Mazzucato wijst er echter op dat het neoliberaal beleid over de hele linie leidde tot stijgende kosten en afnemende efficiency. Ze toont dat aan met ontwikkelingen in de IT sector en de gezondheidszorg in de Angelsaksische landen. Haar analyse gaat ook op voor ons land. Kijk bijvoorbeeld naar het wel en wee van ProRail, afvalbedrijf AEB, de energiesector, de postmarkt en het loodswezen. De senator van de ChristenUnie, Roel Kuiper sprak niet voor niets al in 2014 van ‘privatiseringsverdriet.’

Doelgerichte missie overheid

Indien de Amerikaanse president John F. Kennedy in 1961 niet het initiatief had genomen voor een landing op de maan (Apollomissie) zouden we nu geen internet, elektronische navigatie, of softwareontwikkeling hebben gehad. Mazzucato ziet Kennedy’s initiatief als exemplarisch voor een doelgerichte missie van een ambitieuze overheid, die ook onverwachte effecten opleverde – spillovers - voor de voedsel-, maak-, farmaceutische- en elektronische industrie

De Britse econoom laat heel precies zien dat de missie duidelijk was en breed gedragen werd. Voor het welslagen ervan was NASA - het uitvoerende overheidsorgaan – verantwoordelijk. De ruimteorganisatie plande centraal, voerde decentraal uit, en rekende gecontracteerde bedrijven af op resultaat. Mazzucato pareert de kritiek dat het een duur (prestige)project was met de vergelijking dat de Vietnamoorlog 4 keer duurder was en de oorlog in Iraq en Afghanistan liefst 200 keer.

Verkokering is dodelijk

Zij geeft voorbeelden van routekaarten voor nieuwe missies (mission maps) die, á la de Apollomissie, richting aan de economie zouden kunnen geven. Uit die missies - voor de uitwerking van de Green Deal, voor het verbeteren van de gezondheidszorg en bij het tegengaan van de digitale tweedeling - volgen specifieke doelen, waarbij particuliere investeerders nauw betrokken moeten worden.

Mazzucato noemt het essentieel dat meerdere sectoren en partijen bij de projecten betrokken zijn, departementale verkokering is dodelijk. Daarbij tekent ze overigens wel aan dat de missies voor een groot deel sociaal van aard zijn en dat ze gedragsverandering vereisen, dus niet, zoals de Apollomissie indertijd, puur technisch van aard zijn. Oftewel, draagvlak is belangrijk. Ze benadrukt weliswaar de noodzaak tot openheid en participatie, maar geeft daar weinig invulling aan. Dat is kennelijk een ander vak!

Economie is keuzes maken

Het gaat Mazzucato vooral om de collectieve creatie van waarden, door publieke en private partijen samen. Een ander belangrijk punt is dat stakeholders gelijkelijk moeten delen in de risico’s en opbrengsten. Zo wordt ongelijkheid voorkomen, en hoeft er niet, zoals bij Piketty, later een herverdeling te worden gerealiseerd.

Goed voornemen, althans voor degenen die de nadelen van grote ongelijkheid op waarde weten te schatten, maar waar haalt de overheid het geld voor de financiering van die missies vandaan? Als enthousiaste volger van Keynes bepleit Mazzacuto anticyclisch investeringsbeleid. Maar ze voegt daaraan toe dat die investeringen wel moeten passen bij missies die tot innovatie en experimenten aanzetten. Cruciaal daarbij is hoe effectief de overheidsinvesteringen in de reële economie worden omgezet in groei.

Meer groei levert immers meer belastinginkomsten op, en daarmee kan de overheid de toegenomen staatsschulden -afgedekt door uitgifte van staatsobligaties- financieren. Dit alles binnen redelijke grenzen uiteraard, om ongecontroleerde inflatie te voorkomen. Overigens verwijst Mazzucato hierbij naar collega- econoom Stephanie Kelton die in ‘De Mythe van de Staatschuld’ aantoont dat de rode cijfers in de overheidsboeken hun weerspiegeling vinden in de zwarte cijfers in de boeken van de private sector.

Mazzucato laat overtuigend zien dat een zelfbewuste overheid de economie kan sturen en ongelijkheid kan voorkomen door missies te formuleren. Missies waaraan ook private partijen meedoen, en waar risico’s en revenuen evenredig gedeeld worden. Zij toont aan dat er wel degelijk mogelijkheden zijn om het kapitalisme te veranderen, simpelweg omdat het economisch systeem het resultaat van keuzes is en niet van de werking van veronderstelde natuurwetten.

Ook daarom vindt zij, net als de andere ‘dwarse’ economen die in deze serie aan de orde komen – Abhaijit Banerjee & Esther Duflo en Stephany Kelton – dat we de economie vooral niet alleen aan economen moeten overlaten. En gelijk heeft ze.

Jan van Eeden is socioloog en oud-wethouder Sociale Zaken. De Nederlandse vertalingen van de besproken boeken van Marianna Mazzucato, ‘Moonshot’ (2021) & ‘De waarde van alles’ (2018), zijn uitgegeven door Uitgeverij Nieuw Amsterdam.