De meeste experts zijn het er inmiddels over eens dat het basisinkomen in zijn oorspronkelijke vorm niet werkt. Geef iedereen onvoorwaardelijk (zeg) 1500 euro en je creëert een rondpompmachine waar zelfs onze belastingdienst een puntje aan kan zuigen. Maar een negatieve inkomsten belasting?
Negatieve inkomstenbelasting
Laten we de argumenten nog eens terughalen. Een negatieve inkomstenbelasting betekent dat de belastingdienst mensen compenseert die onvoldoende verdienen (bijvoorbeeld minder dan 1500 euro per maand). Verdien je genoeg dan gelden de gewone belastingregels.
Verschil
Het grote verschil met het huidige systeem is dat er nauwelijks iets gecontroleerd hoeft te worden. Anders dan bij de bijstand zijn er geen voorwaarden verbonden aan het krijgen van dat geld. De tandenborsteltellers of de naargeestige etnische profileertijgers kunnen wat anders met hun leven gaan doen. Voor gesjoemel met toeslagen hoeven we ook niet bang te zijn, omdat er (vrijwel) geen toeslagen meer zijn.
Toeslagen?
Ik zeg vrijwel. De toeslagen die er nu zijn, gelden voor zo'n beetje alles in het leven: huur, zorg, kinderen. Elke toeslag kent weer een andere grondslag, andere beperkingen en controlemechanismen. Hier nemen we afscheid van. Maar voor bijzondere gevallen blijven er wel regelingen nodig. Zo zijn er mensen die gehandicapt zijn en voor wie de negatieve inkomstenbelasting niet toereikend of fair zou zijn.
Baten
De baten zijn groter dan een simpele reductie in uitvoeringskosten. Mensen kunnen in vrijheid keuzes maken. Kunstenaars die er niet van rond kunnen komen, hoeven geen banen te zoeken die hen niet gelukkig maken, maar kunnen ervoor kiezen hun artiestenleven voort te zetten. Mantelzorgers komen niet in financiële problemen als ze minder gaan werken. Zzp'ers aan de onderkant van de arbeidsmarkt hoeven niet bang te zijn om op hun gezondheid te gokken of in te teren op hun vermogen of dat van hun partner.
Vertrouwen
De verworven vrijheid kan ook leiden tot het herwinnen van vertrouwen in de overheid. Een vertrouwen dat ernstig is beschaamd door de toeslagenaffaire en waar drastischere stappen nodig zijn dan politici die schuld bekennen.
Luilekkerland
Er zijn vijf bezwaren die steeds weer worden aangevoerd tegen het basisinkomen. Ten eerste dat het vrijblijvend is. De welvaartstaat werd opgebouwd met de gedachte dat iedereen die kon werken zou werken en dat voorzieningen er waren voor hen die dat niet konden. Het basisinkomen neemt afstand van dit paradigma en daar hebben sommige mensen moeite mee. In mijn ogen is de premisse dat het basisinkomen vrijblijvend is niet juist. Je tekent als ontvanger een impliciet sociaal contract met de samenleving waarvoor wel degelijk een morele tegenprestatie wordt verwacht. Alleen het grote verschil is dat het niet de samenleving is die de tegenprestatie bepaalt maar de ontvanger zelf. Kiest de ontvanger ervoor om geen tegenprestatie te leveren dan is dat collateral damage waar geen sanctie op staat. Uit experimenten in het buitenland blijkt overigens dat dit maar om een zeer beperkte groep gaat.
Wie maakt de wc’s schoon?
Als mensen eigen keuzes maken, wie gaat dan de dirty jobs nog doen? Dit is een legitiem punt vooral als de lat 'te hoog' ligt. Als de aanvulling tot een bedrag gaat waar mensen comfortabel van kunnen leven, gaat inderdaad niemand onze wc's meer schoonmaken, maar voor zover dat niet het geval is, is er nog altijd een prikkel om te werken.
Magneetwerking
Met zo'n mooie regeling komen buitenlanders massaal naar Nederland, is een vaak gehoorde gedachte, waarbij de termen magneet en tsunami vallen. Het is maar de vraag. Ten eerste geldt dat alleen voor de Europese Unie omdat mensen uit andere landen niet automatisch het recht hebben om zich hier te vestigen. Ten tweede kun je het vormgeven als recht dat opgebouwd moet worden voor mensen die hier willen komen wonen. En wie weet gaan de karikaturale Bulgaren en Roemenen wel onze wc's schoonmaken, om het cru te formuleren.
Geen basisinkomen maar een basisbaan!
Zo nu en dan bepleiten verwarde geesten (recentelijk de WRR en ook Monique Kremer en Evelien Tonkens) voor een basisbaan in plaats van een basisinkomen. De gedachte is dat werk voor mensen heel belangrijk is en als ze gegarandeerd zijn van werk komt dat inkomen vanzelf. Met slogans als 'Opbloeien in een basisbaan of verwelken in de bijstand?' proberen de protagonisten de geesten rijp te maken. Maar een basisbaan is harde ironie. Dezelfde mensen die de overheid incapabel achten om complexe toeslagenregelingen uit te voeren, achten de overheid plotseling wel capabel om honderdduizenden banen uit het niets te creëren. Los nog van de arbeidsmarkt die hierdoor ernstig en fundamenteel verstoord wordt (zoals hier uitstekend uitgelegd door Paul de Beer), de gedachte dat de overheid dit zou kunnen, getuigt van een bijzondere vorm van wensdenken.
Het is niet te betalen
Dat geldt wellicht voor het originele idee van het basisinkomen maar de negatieve inkomstenbelasting is helemaal niet zo duur. Het CPB en SCP becijferen dat een basisinkomen niet alleen veel ingrijpender is (rondpompmachine) maar ook tot veel steviger negatieve werkgelegenheidseffecten leidt dan een negatieve inkomstenbelasting. GroenLinks en D66 zien de doorrekeningen van de verkiezingsprogramma’s dan ook met vertrouwen tegemoet.
CPB en SCP
En nu we het toch over de planbureaus hebben. Het CPB heeft zich meermaals vergaloppeerd op het basisinkomen omdat ze geen relevante gedragseffecten in hun model hebben en daardoor de baten van het basisinkomen fors onderschatten. Ook de fundamentele reden voor aanpassingen (welvaartstaat op basis van vertrouwen in plaats van wantrouwen en controle) lijkt aan de planbureaus geheel voorbij te gaan. De recente studie is weliswaar veel beter dan het broddelwerk uit het verleden (wellicht omdat het SCP is aangeschoven en er gekozen is voor een brede insteek met zowel modeluitkomsten als kwalitatieve resultaten), maar van de conclusie moet ik zachtjes huilen. De varianten van het basisinkomen scoren goed op armoedebestrijding. Maar dan komt het: ‘Een reden om de stelselwijzigingen kritisch te beschouwen, ondanks de sterke armoedereductie die ze teweeg kunnen brengen, is dat ze de nodige onzekerheden met zich meebrengen.’
Berenvellen
Als de planbureaus het voor het zeggen hadden gehad, hadden we nu nog in berenvellen rondgelopen. Het maken van kleren is weliswaar veel beter en er hoeven minder beren te sneven, maar het is onzeker, wie weet vallen die kleren toch tegen. Hebben ze een uitgelezen kans om in een slotbeschouwing aandacht te besteden aan de ellende van de toeslagen, komen ze met een slappe hap over onzekerheden. Ja de effecten van het invoeren van een negatieve inkomstenbelasting zijn inderdaad onzeker, maar in potentie juist heel positief, terwijl het effect op armoede vrij zeker is en de negatieve werkgelegenheidseffecten beperkt.
Politiek
Het is goed dat progressieve partijen als GroenLinks en D66 zich niet teveel aantrekken van het conservatisme van de planbureaus en de negatieve inkomstenbelasting weer prominent op de kaart zetten. Er is een kabinet opgestapt vanwege de toeslagenaffaire, maar inhoudelijk zijn er nog geen knopen doorgehakt. Over twee maanden zijn er verkiezingen. Als er één moment is dat het basisinkomen niet alleen maar een leuk ideetje voor idealisten is maar gewoon kan worden ingevoerd, is het nu.
Marcel Canoy is is distinguished lecturer Erasmus School of Accounting and Assurance, hoogleraar gezondheidseconomie en dementie aan de Vrije Universiteit Amsterdam en daarnaast onder meer adviseur van ACM.
Foto: ryanscottdavis (Flickr Creative Commons)