Het Nederlandse voortgezet onderwijs kent twee segmenten. Het ene is beroepsgericht, het andere algemeen vormend. Die tweedeling is voor veel individuele leerlingen nadelig. De selectie op twaalfjarige leeftijd komt te vroeg. Ze hebben dan nog onvoldoende kans gehad om hun eigen mogelijkheden te verkennen en zijn niet in staat om zinnige keuzen voor hun toekomst te maken. De vroege selectie en de tweedeling staan regelmatig en in brede kring ter discussie, maar de kritiek daarop blijft relevant zolang er weinig of niets mee gedaan wordt.
Er is nog een ander argument waarom het beter zou zijn om die achterhaalde tweedeling op te heffen. Dat argument wordt minder vaak gehoord, en het concentreert zich niet op de schoolprestaties van individuele leerlingen. Ik ontleen het aan het prachtige boek van Eric Klinenberg, Palaces for the People. How to Build a More Equal and United Society (2018).
De hittegolf in Chicago
Klinenberg is een Amerikaanse stadssocioloog en publieke intellectueel, die beroemd werd met zijn boek Heat Wave (2002), over de hittegolf in Chicago in 1995. Daarin vergeleek hij de sterftecijfers per buurt, en merkte dat tussen buurten met dezelfde demografische profielen, met vergelijkbare armoedecijfers, werkloosheid en gewelddadigheid, grote verschillen in sterfte bestonden.
De verklaring voor deze verschillen liggen volgens hem in de sociale infrastructuur: ‘the physical places and organizations that shape the way people interact’. Of er tussen mensen sociale netwerken, contact en onderlinge samenwerking ontstaan is afhankelijk van het bestaan en de kwaliteit van de sociale infrastructuur van de voorzieningen en arrangementen in de plaatsen waar ze leven.
Het gedrag van mensen wordt in sterke mate gevormd door de sociale en fysieke omgeving waarin ze leven. Dat is een belangrijk inzicht in zijn onderzoek, en zo opgeschreven denk je: ‘Ja natuurlijk is dat zo, dat is echt niet nieuw.’ Maar de systematische manier waarop Klinenberg ermee aan de slag gaat is dat wel.
Het is het kernidee van Palaces for the People. Bij iedere voorziening, gebouw of institutie stelt hij zich de vraag of deze arrangementen al dan niet, meer of minder gelegenheid geven om elkaar te ontmoeten en met elkaar om te gaan. Klinenberg laat overtuigend zien hoe belangrijk interacties zijn en hoe ze in extreme omstandigheden het verschil tussen leven en dood kunnen betekenen. Zijn boek is een plezier om te lezen, het heeft een positieve strekking ook als het over dramatische dingen gaat, en het is aantrekkelijk dat het centrale idee erin zich zo gemakkelijk laat toepassen, ruimtelijk en structureel.
Paleizen van het volk
‘Paleizen voor het volk’, dat is hoe de grootindustrieel Andrew Carnegie bibliotheken noemde. Als kind uit een arbeidersgezin maakt hij er volop gebruik van en zoog de cultuur die daar te vinden was in zich op. Eenmaal volwassen, geslaagd en uitzonderlijk rijk wilde hij iets terug doen en hij deed dat door tussen 1883 en 1929 2811 bibliotheken in de hele wereld op te richten, waarvan 1679 in de Verenigde Staten.
Hij wilde toekomstige generaties kinderen, die van huis uit weinig cultuur hadden meegekregen, dezelfde kansen geven die hij als kleine jongen had gehad. Klinenberg ziet bibliotheken als prototypen van voorzieningen met goede sociaal-infrastructurele mogelijkheden. Er gebeurt veel meer dan de uitwisseling van boeken. Bezoekers kunnen er blijven hangen, koffie drinken en advies krijgen, ze kunnen in boeken bladeren en erover praten, ze kunnen hun mail checken en lotgenoten treffen.
Nu boeken steeds meer in de verdrukking komen, zijn bibliotheken op zoek naar nieuwe functies – ze moeten ‘zichzelf opnieuw uitvinden’ zo zeggen ze over zichzelf. Ze stellen computers aan iedereen beschikbaar, ze geven les in computervaardigheden, ze creëren ruimten om te werken, ze lezen kinderen voor en organiseren lessen in de Nederlandse taal.
Rotterdam als voorbeeld
Klinenberg bespreekt in zijn boek een reeks case-studies. Meestal zijn het goede voorbeelden en laten ze zien hoe projecten in kwaliteit kunnen verbeteren wanneer rekening wordt gehouden met de sociaal-infrastructurele mogelijkheden die ze te bieden hebben. Soms demonstreren de cases hoe het niet moet gaan. De studies die hij bespreekt bestrijken een breed gebied.
Sommige gaan over verlaten grondjes in de stad, die van een gevaarlijke plek worden omgetoverd tot toegankelijke parken. Een andere casus gaat over zogenaamde ‘food deserts’, buurten waar de kruideniers en supermarkten zijn verdwenen, gezonde voeding onbereikbaar is geworden, en de inwoners met ‘urban farming’ zijn begonnen. Het zijn initiatieven die vergelijkbaar zijn met de moestuin van de vrouwen uit Venserpolder (documentaire Eva Breedveld), in Amsterdam Zuidoost, op een door criminaliteit ontoegankelijk geworden terrein.
Sommige voorbeelden zijn spectaculair, zoals de initiatieven om de klimaatverandering het hoofd te bieden en tegelijkertijd rekening te houden met de sociaal-structurele gevolgen. ‘The water is coming’, zo schrijft Klinenberg, maar ‘With the right kind of social infrastructure, we may well get through it without building an ark’. De voorbeelden die hij geeft zijn steeds combinaties van bescherming tegen de schade door extreme weersomstandigheden én het bevorderen van sociale netwerken en sociale activiteit.
Klinenberg beschrijft Rotterdam als een voorloper in de architectuur van aanpassing. Niet door het water tegen te houden, maar door aantrekkelijke, multifunctionele fysieke plaatsen te creëren die het water juist binnenlaten. Waterplein Benthemplein, gemaakt door architectenbureau De Urbanisten noemt hij als sprekend voorbeeld.
Nederlands onderwijs: recept voor polarisatie
Wanneer je vanuit het perspectief van Klinenberg naar het Nederlandse voortgezet onderwijs kijkt, dan wordt in één oogopslag duidelijk dat de inrichting daarvan zeer negatieve infrastructurele gevolgen heeft. Het is een recept voor polarisatie, en stokkende interacties. Kinderen komen door de organisatie van het stelsel op hun twaalfde jaar in gescheiden werelden terecht. Ze sorteren voor in gescheiden trajecten.
De polarisatie tijdens het onderwijs is veel groter dan in de beroepenwereld, maar deze heeft ook daarna een blijvende werking. Bijvoorbeeld voor de netwerken waarin mensen later leven. Kringen van schoolvrienden gaan zelden over schoolgrenzen heen, flirtations blijven binnen het schoolplein, en die scheiding blijft na school bestaan. De maatschappelijke polarisatie waar zo velen zich zorgen over maken begint op school. Op basisscholen die qua sociale klasse homogeen zijn, maar vooral op scholen van voortgezet onderwijs. Vanaf de achtste groep komen leerlingen elkaar niet meer van dag tot dag tegen.
Gelukkig zijn er wel experimenten met deze sociale infrastructuur. Zoals de Vox-klassen in Amsterdam Noord, die de tweedeling omzeilen door leerlingen met verschillende niveaus, van vmbo-basisonderwijs tot vwo, in dezelfde klassen aan projecten te laten werken. Deze gemengde opzet brengt kinderen voortdurend met elkaar in contact en laat zien dat leerlingen die naar het vmbo gaan alleen gradueel verschillen van kinderen die voor het vwo zijn geselecteerd.
Bovendien laten de verschillen die er tussen hen bestaan zich niet op één continuüm afzetten. De gemengde Vox-klassen zijn een groot pleidooi voor meer experimenten met zulke mengvormen. Het komt de schoolprestaties van individuele leerlingen ten goede, en het heeft collectieve effecten die veel verder strekken dan de schoolervaringen van deze leerlingen. Het is een medicijn tegen de polarisatie.
Rineke van Daalen is socioloog.
Eric Klinenberg 2018, Palaces for the People. How to Build a More Equal and United Society. London: The Bodley Head.
Foto: Flickr, atelier PRO - Lorentzschool, Leiden 03