Het belang van maatwerk valt niet meer te ontkennen. Het toeslagenschandaal heeft de laatste twijfelaars de mond gesnoerd. Politiek waait er een andere wind. Minister Carola Schouten kondigde 21 juni 2022 bijvoorbeeld aan de regels voor bijstand te versoepelen. Ze wil dat uitvoerende professionals meer gaan kijken naar ‘de mens achter de uitkering’, en zo nodig maatwerk bieden als regels te hardvochtig uitpakken.
Mensen met een bijstandsuitkering die onbedoeld een fout maken, worden als het aan haar ligt minder snel bestempeld als fraudeur. Zoals in Frankrijk, waar mensen het recht hebben om zich een keer te vergissen bij te goeder trouw handelen.
Regels knellen
Dat is goed nieuws voor medewerkers van sociale wijkteams en andere uitvoerende professionals. Als ze een goed verhaal hebben waarom regels knellen, dan krijgen ze sneller collega’s van andere afdelingen mee. Dat merkte ook Bregje Spaans van de gemeente Utrecht. Ze heeft als taak om oplossingen te vinden voor dakloze jongeren. Voor jongeren onder de 23 jaar geldt als voorwaarde voor het ontvangen van huurtoeslag dat de huur niet hoger mag zijn dan € 442,46 per maand.
In Utrecht zijn nauwelijks woningen met een huur onder dat bedrag. Ze heeft voor een jongere voor elkaar gekregen dat haar collega’s van Werk en Inkomen een woonkostentoelage toekenden, waarmee ze het gat van het wegvallen van de huurtoeslag financieel kon opvangen. Zo’n woonkostentoelage is eigenlijk bedoeld voor mensen die vanwege een inkomensterugval te duur wonen. En is verbonden aan een verplichting om te verhuizen. Dat hoefde in dit geval niet. Een mooi staaltje maatwerk.
3500 mensen die een voorschot zouden moeten terugbetalen, hoeven dat nu niet te doen
Alleen toen deed Bregje Spaans iets wat uitvoerende professionals doorgaans niet doen. Ze ging uitzoeken hoeveel jongeren onder de 23 in beschermd wonen zitten of de maatschappelijke opvang, een urgentiebewijs hebben gekregen en toch al lang wachten op een woning. Dat bleken er 24 te zijn. Kon ze dan niet in een keer voor alle 24 zo’n woonkostentoelage krijgen? Dat kon helaas niet. De Participatiewet vereist dat het steeds gaat om een individuele beoordeling.
Snel inzetbaar maatwerkbudget
Veel gemeenten hebben hun sociaal werkers getraind om maatwerk te leveren en te legitimeren. Vaak bestaan er ook hulpmiddelen om maatwerk makkelijker te maken (zoals een bureaucratievrij en snel inzetbaar maatwerkbudget).
Maar het in beeld brengen van terugkerende knelpunten en daar een structurele oplossing voor verzinnen, gebeurt veel minder. Toch zijn er de laatste tijd mooie voorbeelden die laten zien dat daar grote maatschappelijke winst valt te behalen.
Maatwerkplaats UWV
Zo heeft het UWV een maatwerkplaats waarin medewerkers casuïstiek kunnen aanmelden waarvan ze professionele buikpijn krijgen. Vorig jaar werd daar een geval gemeld van iemand die in afwachting van zijn WIA-beoordeling een voorschot had gekregen. Na maanden werd zijn arbeidsongeschiktheidsaanvraag afgewezen. Hij moest zich melden voor een uitkering op grond van de Participatiewet. Alleen kon hij die niet krijgen met terugwerkende kracht. Dat leverde een schuld op van 10.000 euro.
Marieke Thoomes en Annie Seepma van de maatwerkplaats van het UWV hoorden al snel dat er veel meer gevallen waren waarbij mensen hun voorschot moesten terugbetalen zonder dat ze een alternatieve inkomensondersteuning kregen. Deze problematiek was mede ontstaan door de enorme achterstanden van het UWV bij de arbeidsongeschiktheidsbeoordelingen.
Het verblijf in een instelling tegen 60.000 euro per jaar is veel duurder dan zo’n woonkostentoeslag
Guus van Weelden van de Raad van Bestuur van het UWV heeft de zaak daarom opgenomen met het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. In overleg is besloten om voor de eerste keer in de geschiedenis van het UWV generiek maatwerk toe te passen. Maar liefst 3500 mensen die in de periode 1 januari 2020 tot 31 december 2022 een voorschot zouden moeten terugbetalen, hoeven dat nu niet te doen. De terug te vorderen bedragen liepen op tot 11.799 euro. Zo is in één beweging heel veel maatschappelijke ellende bespaard en veel tijd bespaard van sociaal werkers die anders voor die 3500 mensen maatwerkreparatie hadden moeten uitvoeren.
Woningnood is een terugkerend knelpunt
De gemeente Den Haag heeft ook zo’n mooi voorbeeld van een terugkerend knelpunt. De woningnood in de gemeente is groot. Een deel van de woningzoekenden is bereid om te verhuizen naar een andere gemeente. Alleen is het niet makkelijk om dat voor elkaar te krijgen. Je moet weten in welke regio’s je kans maakt.
Of zoals Patricia Pronk van de gemeente Den Haag zegt: ‘Er is nog geen “funda.nl” waar je alle huurwoningen van Nederland op een rijtje hebt.’ Bovendien moet je je in al die regio’s inschrijven, wat behoorlijk kostbaar kan worden. En als je een woning vindt en voorzieningen van de gemeente krijgt (een rolstoel of een uitkering), levert de verhuizing nieuwe drempels op.
De gemeente Den Haag heeft daarom een project opgezet dat mensen helpt bij deze sprong over de stadsgrenzen: de VerhuisboxPlus. En het werkt: er zijn al negentig mensen met begeleiding verhuisd. Als dit allemaal zou worden overgelaten aan de vindingrijkheid van generalisten in de uitvoering, is het de vraag of dat zou zijn gelukt.
Alternatieve routines ontwikkelen
Het heeft dus zin om op zoek te gaan naar de patronen in de knelpunten waar uitvoerende professionals tegenaan lopen. Veel gemeenten hebben wel een escalatieroute voor cases waar het niet lukt om een doorbraak te realiseren, maar er valt nog veel te winnen bij de analyse van die cases en het zoeken naar structurele oplossingen.
De gemeente Tilburg heeft daar een methodiek voor ontwikkeld die ze ‘de werktafel’ noemen. Ze brengen alle bij het terugkerende knelpunt betrokken instanties bij elkaar (the whole system in the room) om alternatieve routines te ontwerpen. Zo ontdekte de gemeente Tilburg dat nieuwe huurders soms te maken krijgen met spookbewoners: mensen die nog bij ze staan ingeschreven zonder dat ze er wonen. Dat heeft invloed op de toeslagen die iemand ontvangt. De gemeente kan dan een adresonderzoek doen, maar dat kost tijd. En in de tussentijd zit de nieuwe huurder financieel klem. Nu is geregeld dat na een signaal van de gemeente de Dienst Toeslagen al de toeslag berekent alsof de spookbewoner is verdwenen.
Maatschappelijke kosten-batenanalyse
Voor de jongeren onder de 23 jaar in Utrecht die nu geen huurtoeslag krijgen omdat de huur te hoog is, is natuurlijk ook zo’n structurele oplossing nodig. Het is voor de gemeente bovendien veel goedkoper om een woonkostentoeslag te betalen dan om het verblijf in beschermd wonen of de maatschappelijke opvang te vergoeden.
Op een bierviltje is die maatschappelijke kosten-batenanalyse zo gemaakt: het verblijf in een instelling tegen 60.000 euro per jaar is veel duurder dan zo’n toelage en eventuele begeleiding.
Hier toont zich een onbalans in de verdeling van middelen. Er gaat heel veel geld naar uitvoerende professionals die casus voor casus maatwerk moeten leveren, maar er is nauwelijks budget voor het opsporen van de patronen en het organiseren en financieren van de structurele oplossing. Zodra gemeenten laten zien dat het menens is – door geld en middelen ter beschikking te stellen – loont het voor uitvoerende professionals ook om terugkerende knelpunten te melden.
Maatwerk heeft de wind mee, nu moeten we die meewind gebruiken om te werken aan structurele oplossingen voor terugkerende knelpunten.
Yolanda van Empel en Pieter Hilhorst zijn betrokken bij het Programma Sociaal Domein en de City Deal Eenvoudig Maatwerk. Dit artikel is gebaseerd op de inhoud van het Maatwerk Magazine.
Foto: Steve Lieman via Unsplash.com