RECENSIE Een autobiografische gevalsbeschrijving. Hoe Oliver Sacks een nieuw wetenschapsparadigma ontwikkelde.

Oliver Sacks is wereldberoemd geworden met zijn uitvoerige en gedetailleerde beschrijvingen van neurologische patiënten. Zijn laatste boek, On the Move. A life (2015), is als een gevalsbeschrijving van Sacks’ eigen leven.

Oliver Sacks (1933-2015) is wereldberoemd geworden met zijn uitvoerige en gedetailleerde beschrijvingen van neurologische patiënten. Stuk voor stuk zijn het prachtige verhalen over de manier waarop ze op hun aandoeningen reageren, hoe ze nieuwe vormen zoeken om te leven in de wonderlijke wereld waarin zij terecht zijn gekomen. Het zijn gevalsbeschrijvingen en overlevingsgeschiedenissen. Sacks bekijkt zijn patiënten niet alleen als beschadigde mensen, maar is ook in hen geïnteresseerd als mensen met een gewoon leven die er het beste van proberen te maken. Daardoor is hij in staat om ook hun herkenbare, gewone kant te laten zien, en daarin ligt zijn kracht.

Zijn laatste boek, On the Move. A life (2015) is een autobiografie. Het opent met zijn vroege jeugd in Londen, met het gezinsleven in zijn ouderlijk huis, en met zijn homoseksualiteit waarmee zijn moeder geen raad weet. Op de cover staat een stoere jonge man op een grote motor, een van de vele liefdes die hij er op na hield, naast scheikunde en body building.

Niet alles wat in On the Move staat is nieuw, maar het bijzondere ervan is dat het te lezen is als een gevalsbeschrijving van Sacks’ eigen leven. Het geeft niet alleen een beeld van zijn werk, maar ook over de verknooptheid daarvan met zijn levensloop. Het laat zijn bezetenheid voor zijn vak zien, zijn hang naar gevaar, zijn grillige talenten. Een examen dat een formaliteit is haalt hij pas de vierde keer. Tijdens zijn studie is hij de op één na slechtste in de anatomie, maar in de essays die hij schrijft excelleert hij en daarmee wint hij prijzen. Hij blijkt ongeschikt te zijn voor laboratorium-onderzoek. Hij raakt belangrijk materiaal kwijt, hij gaat houden van de kippen waarmee hij nare experimenten moet uitvoeren. Maar zodra hij als dokter met zijn patiënten aan het werk is, wordt hij een onderzoeker en voelt hij zich als een vis in het water.

Net zoals Sacks de ziekten van zijn patiënten begrijpt vanuit hun sociale leven, plaatst hij zijn eigen werk in de sociale netwerken waarin hij leeft. Vaak zijn het bijzondere ontmoetingen die hem inspireren. Een collega kan hem bijvoorbeeld op een bepaald verschijnsel wijzen. Zijn nieuwsgierigheid en zijn avontuurlijkheid brengen hem op onverwachte plaatsen. On the Move laat zien hoe hij door toevallige gebeurtenissen een nieuwe belangstelling ontwikkelt, of in een nieuw onderzoek of project verzeild raakt, en hoe dat weer in een nieuw boek gestalte krijgt.

De verhalende schrijfstijl van Sacks wijkt af van die van veel van zijn medische collega’s. In zijn boek vertelt hij hoe hij tot deze benadering is gekomen en wat hem erin aantrekt. Heel belangrijk is de doktersfamilie, waarin hij opgroeit. Zijn ouders zijn alle twee geboren vertellers, die ook met hun zoons over medische aandoeningen praten. Hun verhalen gaan altijd verder dan ziekten en kwalen. De persoonlijke kwaliteiten van hun patiënten en hun levensmoed hebben ook hun aandacht. Ze gaan er vanuit dat ze alleen goede dokters kunnen zijn wanneer ze zich niet alleen in de lichamelijke kwalen maar ook in de binnenkant van hun patiënten verdiepen. Drie van hun zoons zijn geneeskunde gaan studeren, en Sacks denkt dat hij ook door zijn ouders kronieken is gaan schrijven. Eind jaren zestig stimuleert zijn moeder hem om de verhalen over zijn postencephalitische patiënten op te schrijven, wat resulteert in zijn wereldberoemde Awakenings.

Zo zet Sacks met zijn gevalsbeschrijvingen een verhalende familietraditie voort, waarvoor hij tijdens zijn studie en in zijn loopbaan weinig modellen tegenkomt en weinig steun ondervindt. Als student geniet hij van de nieuwe gebieden die de neurofysiologie voor hem opent, maar zelf wil hij iets anders gaan doen. Hij wil klinische biografieën schrijven, over individuen met ongewone krachten en gebreken. Hij wil het ‘creatieve vermogen’ van ziekten laten zien, hoe mensen zich aanpassen aan veranderingen in hun organisme.

De eerste casus die hij tijdens zijn studietijd bestudeert is die van Theodore Hook, geboren in 1788 en een begaafd musicus die aan de piano al zingend en improviserend meer dan 500 opera’s heeft gecomponeerd. Sacks raakt diep onder de indruk van dit improvisatie-genie en hij vraagt zich af wat voor brein dit mogelijk heeft gemaakt. In deze casus komt zijn liefde voor geschiedenis samen met zijn belangstelling voor de werking van hersenen.

On the Move is een aanstekelijke levensgeschiedenis die je achter elkaar uitleest. Maar voor sociale wetenschappers heeft het nog iets extra’s: het laat zien hoe Sacks in de loop van zijn leven een nieuw wetenschapsparadigma uitwerkt, waarin hij het fysieke met het psychische en sociale weet te verbinden. Hij wijst een tweedeling tussen lichaam en geest af en bepleit een ‘persoonlijke neurologie’. Die gaat niet uit van een neurologisch mechanisch model, maar ziet de hersenen als een dynamisch en actief aanpassend systeem. In die visie spelen mensen een actieve rol en blijven ze ook als ze ziek zijn de hoofdpersonen in hun eigen leven. Onderzoek mag dan ook niet beperkt blijven tot zichtbare ziekteverschijnselen. Innerlijke processen tellen ook mee, alles wat er gebeurt tussen stimulus en response moet in aanmerking worden genomen. Sacks verbindt het generaliserende medische ziektebeeld zoals dat zich voordoet in scans, tests en röntgenfoto’s met de menselijke, persoonlijke reactie van patiënten op hun ziekte. In zijn klinische narratieven legt hij een verband tussen fysiologische processen en biografie. ‘Each of us constructs and lives a narrative and is defined by this narrative’, zo stelt Sacks. En dat is iets anders dan ‘wij zijn ons brein’. Het is bijzonder om dat uit de mond van een neuroloog te horen.

Oliver-Sacks-HBR-Cover2

Rineke van Daalen is socioloog aan de Universiteit van Amsterdam. Een uitgebreide versie van recensie verscheen eerder op haar website.