Op verzoek van het Ministerie van Justitie deden de Universiteit Groningen en de Vrije Universiteit Amsterdam onderzoek naar de materiële problemen en onbillijkheden
die kunnen optreden bij echtscheiding. Het onderzoek was gericht op relaties waar mensen in koude uitsluiting waren gehuwd of geregistreerd samenwoonden en op ongehuwden zonder (noemenswaardige) samenlevingsovereenkomst.
Van koude uitsluiting is sprake wanneer in de huwelijkse of samenlevingsvoorwaarden gemeenschap van goederen is uitgesloten of wanneer in de voorwaarden is vastgesteld dat daarvan slechts sprake is bij overlijden. Ook bij samenlevingsovereenkomsten komt koude uitsluiting voor omdat de afspraken vaak beperkt zijn tot de kosten van de huishouding, pensioenaanspraken en afspraken over wat er bij overlijden moet gebeuren met gezamenlijke goederen. Zelden worden er afspraken gemaakt over verrekening van inkomen of vermogen of wordt er partneralimentatie overeengekomen. De situatie van ongehuwde paren die geen samenlevingsovereenkomst hebben
gesloten, lijkt sterk op de koude uitsluiting bij gehuwden, waarbij na scheiding evenmin recht op alimentatie bestaat.
Koude uitsluiting leidt soms tot langdurige armoede
In gemiddeld 7 procent van de huwelijkse voorwaarden is koude uitsluiting opgenomen. De laatste jaren is er een lichte toename te bespeuren. Die groei doet zich voornamelijk voor bij gezinnen in de agrarische sector, voornamelijk bij boeren van slecht renderende, kapitaalintensieve ondernemingen. Koude uitsluiting heeft vooral
negatieve gevolgen voor vrouwen met jonge kinderen. Door de ongelijke verdeling van zorgtaken en betaalde arbeid hebben zij structureel materiële achterstand opgelopen en dat wreekt zich op het moment dat een relatie wordt verbroken. Het gevolg is dat zij na scheiding geconfronteerd worden met achteruitgang in woonkwaliteit, daling van inkomsten en koopkracht en in langdurige armoede belanden.
Koude uitsluiting leidt overigens niet alleen tot materiële problemen maar heeft ook (andere) onbillijkheden tot gevolg. Bijvoorbeeld in het geval dat de ene partner substantieel heeft bijgedragen aan de vermogensvorming bij de ander, maar geen of onvoldoende aanspraak kan maken op verrekening. De omvang van de groep waarbij dergelijke onbillijkheden aan de orde zijn, is moeilijk vast te stellen. Geschat wordt dat het 1500 vrouwen betreft die in koude uitsluiting waren getrouwd en 20.000
vrouwen die ongehuwd hebben samengeleefd.
Betere voorlichting en wetgeving gewenst
De onderzoekers hebben een palet aan mogelijkheden voor verbeteringen geschetst waaruit de overheid kan kiezen. Zo kan zij in de wet een artikel opnemen dat zorgt voor betere voorlichting aan (aanstaande) echtelieden over de bijzondere aard van huwelijkse voorwaarden met koude uitsluiting. Een deskundige zou de partners afzonderlijk moeten informeren over de voors en tegens van deze conditie. Daarvan zou schriftelijk melding moeten worden gemaakt in een verslag dat aan de huwelijkse voorwaarden wordt gehecht.
Ook kunnen in de wet voorzieningen worden opgenomen om de negatieve gevolgen van koude uitsluiting te verzachten. Indien bijvoorbeeld iemand gewerkt heeft in het beroep of bedrijf van zijn partner - of in zijn huishouding - en daar niet passend voor is beloond, dan zou die partner haar daarvoor bij een scheiding passend moeten
belonen. Of dat om een bedrag ineens moet gaan is een kwestie van voorwaarden die de wet regelt, en waaraan de rechter dan kan toetsen.
Daarnaast is ook een algemene billijkheidscorrectie een manier om onredelijke gevolgen van koude uitsluiting tegen te gaan. Bijvoorbeeld wanneer er kinderen in het spel zijn die wegens studie of opleiding afhankelijk zijn van één van de partners. Een andere mogelijke maatregel is het invoeren van partneralimentatie voor partners die voor verbreking van de samenwoning leefden alsof zij gehuwd waren. Dit kan voorkomen dat een verzorgende partner een sterke terugval in inkomen doormaakt.
Masha Antokolskaia is hoogleraar aan de faculteit der Rechtsgeleerdheid aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Het rapport Koude Uitsluiting is verschenen bij Boom Juridische Uitgever 2011, ISBN 9789089744067.