Alles wordt anders? Dat valt te bezien

Wordt na het corona-tijdperk alles anders, zoals glazen bolkijkers ons willen doen geloven? Socioloog Tim Reeskens reflecteert op mogelijke verschuivingen in het maatschappelijk gemoed.

De futurologen onder ons maken zich al op voor een wereld na de coronacrisis. Die zal fundamenteel anders zijn, voorzien zij. Overheden staan voor enkele heikele keuzes, bijvoorbeeld tussen enerzijds totalitarian surveillance of citizen empowerment, en anderzijds tussen nationalistic isolation of global solidarity, volgens Yuval Noah Harari, auteur van onder meer Homo Deus en Sapiens. Om vat te krijgen op de corona-epidemie overweegt de overheid bijvoorbeeld een app, waarbij gevoeligheden rond privacy weleens worden geminimaliseerd.

Om beleid te maken geënt op deze keuzes, moet de overheid er echter vanuit gaan dat ook de publieke opinie dit beleid schraagt. In welke mate zullen onze oriëntaties onder invloed van de huidige pandemie een dergelijke conservatieve reflex doormaken, waarbij issues zoals privacy naast ons neer worden gelegd ?

'Never let a good crisis go to waste', zei Winston Churchill ooit. Al grijpt de huidige pandemie zwaar in op de persoonlijke levenssfeer, het biedt sociologen ook veel kansen om menselijk opvattingen en gedragingen beter te kunnen begrijpen. Onderzoeksconsortia over de hele wereld, inclusief ons Europees waardenonderzoek, zetten momenteel studies op om te monitoren hoe deze unieke crisis de publieke opinie doet verschuiven. Bestaand onderzoek kan een licht werpen op de uitkomsten die we kunnen verwachten.

Waarden versus attitudes

Om te begrijpen hoe deze coronacrisis mogelijk inwerkt op onze gedragingen, is het onderscheid tussen waarden en attitudes van belang. Waarden zijn vrij abstracte concepten die onze wenselijke doelstellingen aanduiden en zodoende concrete situaties overstijgen. Attitudes daarentegen zijn meer concrete positieve of negatieve evaluaties van een bepaald attitude-object, zoals een persoon, institutie, gebeurtenis, etc. Een waarde is bijvoorbeeld egalitarisme, de mate waarin men vindt dat inkomens gelijk moeten zijn voor een rechtvaardige samenleving. Die waarde vertaalt zich in attitudes over hoe men bijvoorbeeld staat tegenover de omvang van de (huidige) verzorgingsstaat.

Uit het werk van Ronald Inglehart is bekend dat waarden als in een stille revolutie verschuiven, waarbij (on-)zekerheden een belangrijke – zo niet de belangrijkste – drijfveer zijn. Enerzijds spreekt Inglehart van de schaarste-hypothese. Onzekerheid leidt tot het terugvallen op waarden die materiële en fysieke zekerheid verschaffen. Mutatis mutandis leidt voorspoed ertoe dat dergelijke eerder conservatieve waarden voldoende zijn afdekt, waardoor men zoals aangegeven op onderstaande Maslow-piramide verschuift naar hogere ‘self-expression’-noden waarbij prioriteit wordt gegeven aan progressieve waarden van tolerantie en inclusie.

Anderzijds stelt de socialisatiethese dat deze invloed van onzekerheid op fundamentele waarden zich vooral voltrekt tijdens de formatieve jaren; de jonge jaren waarin je intellectuele, sociale en emotionele ontwikkeling vorm krijgt. De idee is dat ervaringen opgedaan in die jaren het hele leven bij blijven. De stille revolutie is er dus een waarin ouderen met hoofdzakelijk conservatieve waarden (want grootgebracht in meer precaire tijden) worden vervangen door jongeren die opgroeiden in voorspoed en welvaart en daarom progressieve waarden hebben.

De invloed van Covid-19

Wat dit onderscheid tussen waarden en attitudes met zich meebrengt, is dat amper te verwachten valt dat de corona-crisis een sterke verandering op onze fundamentele waarden zal hebben. Als dit al gebeurt, dan vooral bij het jongste cohort die momenteel haar formatieve fase doorgaat.

Anderzijds kunnen we ervan uitgaan dat onze attitudes er sterk aan onderhevig zullen zijn. Er is onderzoek dat in die richting wijst. Eigen onderzoek met Leen Vandecasteele onder Europese jongeren voor en na de economische crisis van 2008 geeft bijvoorbeeld aan dat fundamentele waarden nauwelijks onderhevig zijn aan economische tegenslag. Echter, attitudes gericht op het functioneren van de overheid en de toestand van de economie zijn negatiever geworden door blootstelling aan economische tegenspoed: door de ervaring van werkloosheid zijn jongeren pessimistischer geworden over de overheid en de staat van de economie.

De huidige pandemie is natuurlijk anders, en door de blootstelling eraan lijkt de bevolking terug te grijpen naar existentiële zekerheden. Denken we in de eerste plaats maar aan het hamstergedrag de eerste dagen nadat de overheid maatregelen rond sociale of fysieke distantie nam. Zelfs Mark Rutte greep in de paastijd de kans een kaarsje te branden en ook Rob Jetten tweette over de symboliek van de paastijd.

Maar ook in opiniepeilingen zien we terug dat mensen terugvallen op existentiële zekerheden, waarbij het zich bijvoorbeeld ‘rally ‘round the flag’-gewijs schaart achter haar leiders. Panelonderzoek in Canada laat zien dat de steun voor premier Justin Trudeau sterk is toegenomen sinds het coronavirus ook voet aan Canadees land heeft gezet.

Ook in Nederland geeft het IPSOS-panel aan dat Mark Rutte aan populariteit heeft gewonnen sinds hij prominent naar voren is gestapt in de strijd tegen het virus. Attitudes fluctueren dus sterk. En het blijft maar de vraag of de populariteit aanhoudt naarmate de crisis vordert, waarbij zowel de menselijke als economische tol nog danig kunnen oplopen.

De lange termijn

Zo komen we ook bij de vraag hoe stabiel deze attitude-verandering zal zijn. Opinie-onderzoek lijkt aan te geven dat deze vrij beperkt is. Zo toonde Yotam Margalit aan dat Republikeinse kiezers, traditioneel tegen herverdeling, ten tijde van de Great Recession meer voorstander werden van herverdeling als zij zelf waren blootgesteld aan economische tegenvallers (zoals baanverlies). Echter, wanneer zij deze tegenvallers weer te boven waren gekomen (bijvoorbeeld door het vinden van een nieuwe baan), bleken zij weer terug te vallen naar hun oude niveau van anti-overheidsinmenging. Business as usual, dus.

Ook onderzoek naar de gevolgen van terroristische aanslagen lijken eenzelfde trend te bevestigen. Deense collega’s hebben van Spaanse Eurobarometer-data gebruik gemaakt om institutioneel vertrouwen ten tijde van de aanslagen op Madrid in 2005 te onderzoeken. Ze stelden vast dat net na de aanslagen dit vertrouwen significant hoger lag. Echter, bij de eerstvolgende dataverzameling, zeven maanden later, waren deze niveaus teruggezakt naar het oude niveau.

De rol van gedegen longitudinaal onderzoek

De idee dat de coronacrisis weinig vat heeft op fundamentele waarden, maar sterk inwerkt op attitudes, zal als uitgangspunt dienen bij aanstaand empirisch onderzoek waarbij onder meer gekeken wordt naar de mate waarin mensen meer solidariteit met de eigen groep (ten koste van buitenstaanders) vertonen, meer terugvallen op religie en autoriteit, om maar enkele voorbeelden te noemen.

Tegelijkertijd geeft deze reflectie weer dat om een goed beeld te krijgen van hoe crises als deze inwerken op onze houdingen, de beschikbaarheid van goede longitudinale panelstudies, waarin we kunnen kijken naar individuele veranderingen voor en na het ‘event’, van groot belang is. In tijden van sociale of fysieke distantie, waarin het dus onmogelijk is geworden om face-to-face onderzoek uit te voeren, is reflectie over nieuwe vormen van dataverzameling dus evenmin een overbodige luxe.

In enkele cruciale beleidsvoorstellen waar de overheid voor komt te staan, geënt op de keuzes die Harari heeft geschetst, is het niet onwaarschijnlijk dat de overheid meer vat wil krijgen op de private levenssfeer. Ze zal zich hierbij teruggrijpen op het mandaat dat de burger haar nu geeft (‘rally round the flag’), in combinatie met een terugval naar opvattingen van existentiële zekerheid. Echter, de meer fundamentele waarden rondom vrijheid die Nederland kenmerken, zullen hoogstwaarschijnlijk de politieke realiteit snel weer inhalen.

Tim Reeskens is universitair hoofddocent aan het Departement Sociologie van Tilburg University en nationale programmadirecteur van de European Values Study Nederland. Met steun vanuit het Nederlands Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) zal dit onderzoeksproject binnenkort mensen herbevragen om de invloed van de coronacrisis op houdingen van Nederlanders na te gaan. Voor Sociale Vraagstukken reflecteert hij met behulp van deze gegevensverzameling met enige regelmaat op actuele maatschappelijke kwesties. Deze bijdrage is een reflectie naar aanleiding van een webinar georganiseerd door de Haagse Beek.

 

Foto copyright: Robert Lagendijk