Bart van Heerikhuizen (1948-2022)

Op 12 december 2022 is Bart van Heerikhuizen overleden. Hij was een gedreven socioloog die met zijn inspirerende hoorcolleges generaties studenten enthousiast heeft gemaakt voor het vak.

Toen hij eind jaren 1960 zelf nog student was, nam hij met medestudenten waaronder ik, deel aan een ‘projectgroep’, die met elkaar C. Wright Mills’ The Sociological Imagination bestudeerde. Hij heeft daar veel aan ontleend en de opdrachten die Mills ons als jonge sociologen gaf heeft hij als geen ander in de praktijk gebracht. Sociologische verbeeldingskracht – je kon er bij hem altijd voor terecht. Het leggen van verbindingen tussen personal problems en social issues – hij was er een meester in.

Hij wist heel veel van de klassieke sociologen en was intens nieuwsgierig naar wat er om hem heen gebeurde. Dat maakte dat hij moeiteloos kon schakelen tussen sociologen als Marx, Weber, Durkheim en de dingen van alledag. Die konden politieke kwesties betreffen, familieperikelen, een nieuw soort muziek, boeken, kinderprogramma’s op de televisie, of zijn eigen angst voor de dood. Zijn beschouwingen gingen alle kanten op, zoals ook zijn prachtige collectie korte essays in Multoblaadjes (2013) laat zien. Ze konden over Hedy Honigmann gaan of over de jongeren van de ChristenUnie. Ze bevatten ook een genuanceerde terugblik op zijn betrokkenheid bij de acties van ‘de vriendelijkste protestbeweging van Nederland’, de Amsterdamse Provobeweging.

Hij hield van doceren

In dat schakelen lag het geheim van zijn docentschap. Hij kon daardoor decennialang op de belangstelling van zijn studenten inspelen, en hij liet hen zien hoe de sociologie gebruikt kan worden om de wereld te begrijpen. Het was geen eenrichtingsverkeer: hij had de aandacht van studenten nodig om goed college te kunnen geven. Zijn afscheidscollege heette met een verwijzing naar De Dijk: ‘Ik kan het niet alleen’. Hij hield van doceren, het zat bij hem in de familie, en hij had er veel plezier in om junior docenten bij hun eerste doceerervaringen te coachen. Bart gaf het universitaire onderwijs een plaats die gelijkwaardig was aan onderzoek, en daarmee corrigeerde hij de universitaire neiging om het belang van onderzoek te overschatten.

Veel van zijn colleges zijn op het internet te vinden. In Folia van 26 oktober 2016 interviewt Henk Strikkers hem over het succes van zijn Massive Open Online Courses (MOOC). Met zijn cursus over klassieke sociologische theorie, die hij gaf toen hij al met pensioen was, trok hij tot zijn verbazing tienduizenden kijkers vanuit de hele wereld, en hij werd hogelijk gewaardeerd. Jong en oud bleken de cursus te bekijken, en net als in de collegezaal bleek hij de klassieken voor deze verre onbekenden tot leven te kunnen wekken. Hij kreeg tot zijn grote plezier fanmail en kijkers die zelf ook lesgaven legden hem vragen voor. Een van hen vroeg hem: ‘Ik vind het zo moeilijk om mijn studenten er toe te brengen om de teksten echt te lezen. […] Hebben jullie dat ook in Amsterdam?’ ‘Nou en of’ schreef Bart haar terug.

Maatschappelijke vraagstukken sociologiseren

Bart bekeek de wereld vanuit de sociologie, maar hij was ook geïnteresseerd in de sociologie als discipline, in de geschiedenis ervan en in de betekenis ervan in het heden. Hij promoveerde in 1987 bij Johan Goudsblom, op het proefschrift W.A. Bonger, socioloog en socialist. Een van zijn stellingen luidt: ‘Bongers hele werk is doordrongen van het streven het denken over maatschappelijke vraagstukken te sociologiseren.’ Hetzelfde is over Barts werk te zeggen, maar hij liet het daar niet bij. Tussen 1998 en 2002 was hij voorzitter van de Nederlandse Sociologische Vereniging, hij was altijd bereid een lezing te houden of zich op andere wijzen voor ‘de sociologie’ verdienstelijk te maken en droeg op die manier bij aan een versterking van de positie van de sociologie in Nederland. In 2021 kreeg hij het erelidmaatschap van de NSV.

Hij behoorde tot het gezelschap dat zich in de jaren zeventig op ‘het Sociologisch Instituut’ van de Universiteit van Amsterdam profileerde als figuratiesociologen, historisch-sociologen, die in de wandeling ‘Elianen’ werden genoemd. Vakgenoten die zich onder leiding van de hoogleraren Johan Goudsblom en Abram de Swaan lieten inspireren door het werk van Norbert Elias. In 1974 richtte Bart met onder anderen Nico Wilterdink, Christien Brinkgreve, Dick Pels en Harry Kunneman het Amsterdams Sociologisch Tijdschrift (AST) op, een bijzonder levendig tijdschrift dat geheel in de lijn van Elias een breed terrein bestreek en dat zich weinig aantrok van disciplinegrenzen. Het tijdschrift heeft decennialang een bloeiend bestaan gehad, tot het in 2005 samen met de Sociologische Gids is opgegaan in Sociologie (dat inmiddels een digitaal tijdschrift is geworden).

Hevig geïnteresseerd in politiek

Een andere succesvolle onderneming was het handboek Samenlevingen. Een verkenning van het terrein van de sociologie. Die inleiding werd vanuit een figuratiesociologische benadering door Bart samen met Nico Wilterdink opgezet en geredigeerd, en verschillende auteurs hebben daaraan bijgedragen. Naast het inleidende hoofdstuk en het slothoofdstuk van de redacteuren schreef Bart daarin hoofdstuk 8, ‘Bevolking’. In een stelling bij zijn proefschrift laat hij zien hoe belangrijk hij dat onderwerp vindt: ‘Sociale demografie behoort een verplicht bijvak te zijn voor studenten met sociologie of culturele antropologie als hoofdvak.’ Samenlevingen kwam in 1985 uit en is inmiddels aan zijn tiende herziene herdruk toe. Voor generaties studenten in Nederland en Vlaanderen, op het HBO en aan de universiteit, vormde het boek een eerste kennismaking met een sociologische manier van denken.

Bart was hevig geïnteresseerd in politiek, en die betrokkenheid werd tijdens zijn ziekte in de laatste jaren van zijn leven nog groter. Hij zag recente ontwikkelingen met lede ogen aan. Nog een stelling uit zijn proefschrift: ‘Bongers idee dat in kapitalistische landen de democratische regeringsvorm zich steeds zal doorzetten, is de afgelopen decennia plausibeler geworden’. Bart realiseerde zich tot zijn verdriet dat hij die stelling vandaag de dag niet meer zo zou hebben opgeschreven.

Bart is voor heel veel mensen belangrijk geweest. Met zijn dood hebben velen van ons een goede vriend verloren.

Rineke van Daalen is socioloog en werkte aan de Universiteit van Amsterdam.

In 2016 interviewde Sterre ten Houte de Lange Bart van Heerikhuizen over de publieke rol van de sociologie.

Dit artikel is 1252 keer bekeken.

Reacties op dit artikel (2)

  1. Mijn compliment voor het wel gecomponeerde en zeer informatieve stuk. Dat hij een 7e generatie onderwijzer was, kunnen maar weinig docenten hem navertellen. Bij hem geen scheiding van leven en werk: ook het persoonlijke is sociaal – en privézaken konden fungeren als brandstof voor zijn gloedvolle colleges. En hij was een bijzonder sympathiek man.

  2. Zo verdrietig, dat hij nooit heeft erkent dat God degene is, Die de oplossing is voor elk mogelijk probleem. Hoeveel zelfmoorden had hij mee kunnen helpen voorkomen door naar de Bijbel te wijzen.

    Hij meldde, dat er hogere zelfdoding cijfers zijn dan doden door alle moorden en andere doodsoorzaken ever – meeste doden door zelfmoord
    Ja, natuurlijk.. als je de Schepper van hemel en aarde niet erkent kan je niet gelukkig zijn en rust hebben. Hij deed alles om mensen te redden, gaf Zijn eigen geliefde Zoon. Oneindige liefde. Hij kan in elk mogelijk ding helpen, immers Hij is Almachtig, vanzelfsprekend moet je dan wel Zijn kind zijn. Dat kan, door Hem aan te nemen, dan krijg je de macht om een kind van Hem te worden, Johannes 1,12. Ik hoop dat veel mensen de warmte en liefde van Hem, Die dan je Vader is zullen vinden.

    Liever God een kans geven dan je leven beëindigen.

Geef een antwoord

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.