Het zijn barre tijden. Trump verandert de Verenigde Staten in rap tempo in een dictatuur, bedreigt bondgenoten zoals Denemarken en Canada militair en kondigt tarieven aan tegen handelspartners. Je kunt het zo krankzinnig niet bedenken of het gebeurt.
Een dictatuur is voor Wilders kennelijk een wenkend perspectief
In ons land danst Wilders de polonaise. Een dictatuur is voor hem kennelijk een wenkend perspectief. Dat mag geen verrassing zijn, aangezien hij al jaren de fundamenten van rechtstaat en democratie ondermijnt en leiding geeft aan een fundamenteel ondemocratische partij.
Protest
Het is merkwaardig dat er zo weinig protest is en dat er geen constructieve oplossingen geboden worden tegen deze bedreigende waanzin. Waar zijn de tijden dat er massaal geprotesteerd werd tegen bijvoorbeeld kernwapens? Democratie en de rechtstaat blijken te abstracte begrippen te zijn. Maar de zorgvuldig opgebouwde welvaart en wereldvrede staan wel op het spel. In moeilijke tijden kunnen we altijd terugvallen op de grote denkers, want de tendensen die we nu zien, zijn bepaald niet nieuw. Ik denk dan vooral aan Aristoteles, José Ortega y Gasset en Jürgen Habermas.
Grote denkers
Allereerst de oorzaken van de huidige crisis. Aristoteles zag ongelijkheid, demagogie en de teloorgang van gemeenschapszin als factoren die de democratie ondermijnen. Ortega y Gasset waarschuwde voor een democratie waarin de massa zichzelf op een destructieve manier manifesteert. Deze ‘massificatie’ zorgt voor emotionele impulsen die belangrijker worden dan rationele beslissingen. Het verlangen de onderklasse te verheffen, is doorgeschoten wanneer de democraat zich gaat vereenzelvigen met het proletariaat uit sympathie voor zijn platvloerse taalgebruik en zijn onbehouwen doen en laten. Ortega knipoogt hier schalks naar Caroline van der Plas.
De kracht van democratie ligt in het proces van communicatie
Habermas ziet een gezonde democratie wanneer burgers en instellingen vrij en rationeel kunnen debatteren, met het doel om tot een consensus te komen. De kracht van democratie ligt in het proces van communicatie, niet alleen in het tellen van stemmen (voorstanders van het referendum moeten hier even goed opletten). Een goed functionerende publieke sfeer is daarbij essentieel, omdat burgers in staat zijn de macht te controleren en ideeën te bespreken.
Vertaling naar nu
Het moge duidelijk zijn dat de grote denkers zich in hun graf zouden omdraaien. Habermas is 95 en leeft nog, maar die zou hier ook wat van vinden. Immers zijn al hun bezwaren en gevaren nu realiteit geworden. Trump laat de macht van het tellen van stemmen gelden ten kosten van minderheden, wat sinds Aristoteles al fundamenteel ondemocratisch is. De publieke sfeer, waar we volgens Habermas vrijelijk kunnen discussiëren, is ernstig verstoord door het abjecte gedrag van techmiljardairs. Feiten lijken er nauwelijks nog toe te doen. De onthutsende discussie in ons land over stikstof laat dat zien. Het winnende motto is: promise everything, deliver nothing and blame someone else. Het kabinet-VooruitSchoof in één zin.
Stap 1: Publieke ruimte heroveren
Het begin moet toch liggen in het terugwinnen van de publieke ruimte die ons is afgepakt door techmiljardairs. Zonder die ruimte heeft de democratie geen eerlijke kans, zoals de geschiedenis in niet weinig voorbeelden laat zien.
We moeten Facebook, Instagram, X en Tiktok op zwart kunnen zetten
Dat kan op twee manieren. Ten eerste door alternatieven op te zoeken van sociale media als X, TikTok, Whatsapp, Facebook en Instagram. Gelukkig zien we dat daar allerlei alternatieven aan het ontstaan zijn die minder gedreven zijn door platte commerciële motieven (of nog bedenkelijkere motieven zoals bij TikTok en X). Die hebben nog niet een effectieve schaal, maar er zit wel schot in. Ten tweede door wetgeving in Europa over big tech uit te breiden en (vooral) te handhaven, zodat we hier geen Amerikaanse toestanden krijgen. Daar hoort ook bij dat we Facebook, Instagram, X en Tiktok op zwart kunnen zetten als zij zich niet aan de wet houden, wat nu niet kan.
Stap 2: Kritische burgerparticipatie
Aristoteles vond in zijn boek Politeia al dat onder de juiste omstandigheden de massa (hoi polloi) zaken beter kon beoordelen dan individuen of, zo je wilt, de elite. De wisdom of the crowd van Aristoteles is het omgekeerde van opiniepeilingpolitiek of primitief koppen tellen in referenda. Die leiden te vaak tot grootste gemene delers, een race naar de intellectuele bodem of de tirannie van de meerderheid.
Echte burgerparticipatie maakt gebruik van het feit dat vele hoofden licht werk maken
Echte burgerparticipatie maakt gebruik van het feit dat vele hoofden licht werk maken. Iedereen heeft een klein puzzelstukje in handen. Door gebruik te maken van collectieve intelligentie en creativiteit kunnen mooie puzzels gelegd worden. De opkomst van het burgerberaad geeft hoop.
Een heel andere manier van burgerparticipatie is om zaken die voorheen (niet altijd om goede redenen) in het publieke domein zijn gerold daar weer uit te halen en burgerkracht te gebruiken. Ik denk dan natuurlijk aan zorgzame buurten voor dingen die bij het leven horen, zoals vervoer, een maaltijd of een goed gesprek. Ook daar biedt de sterke opkomst van deze vormen van burgerparticipatie hoop.
Stap 3: Europa
Ortega zag als enige oplossing een Europese eenwording op basis van een aansprekend narratief, door de elite ontwikkeld en door het volk gesteund. In zijn tijd was Europese eenwording een antwoord op het fascisme en het begin van economische voorspoed. Zijn conclusie geldt onverminderd in de huidige tijd.
De Verenigde Staten begint al snel op een failed state te lijken
Het narratief van Europa is evenwel sleets geraakt en technocraten lijken niet altijd door te hebben dat hun onbeholpen pogingen gaten te dichten averechts werken. Afhankelijkheid van de Verenigde Staten (defensie, big tech) blijkt net zo ongezond te zijn als die van Rusland. Laat Trump een wake-upcall zijn. Niets verenigt meer dan een gezamenlijke tegenstander immers.
Geen pessimisme
Journalist Marike Stellinga concludeerde recent in NRC dat het pessimisme over de economie van Europa overdreven is. Och arm Europa, was je economie maar wat meer zoals die in de VS! Die groeit hard en brengt wereldspelers voort, zo parafraseerde Stellinga het debat bij het World Economic Forum in Davos.
Niets is minder waar. De Verenigde Staten begint al snel op een failed state te lijken. Beter een traag democratisch gebouw dan een democratie waar je alles kunt kopen als je maar geld hebt. Wat voor de economie geldt, geldt ook voor de democratie. Geen konijn in de koplamp of een geslagen hond, maar een sluwe vos of een wijze uil.
Marcel Canoy is hoogleraar Gezondheidseconomie en Dementie aan de Vrije Universiteit. Hij is daarnaast adviseur van de Autoriteit Consument & Markt (ACM) en hij is werkzaam bij Vilans.