Het grappige van het beroemde schilderij van Rene Magritte uit 1929 is dat het geeneens ‘Ceci n’est pas une pipe’ heet maar La trahison des images (het verraad van de verbeelding). Het schilderij is beroemd geworden door het onderschrift. Ik moest aan het schilderij denken toen ik het plan las van Tweede Kamerlid Steven van Weyenberg om de toeslagen af te schaffen.
Context
Eerst even wat context. De toeslagenaffaire van de belastingdienst staat nog vers in ons geheugen, maar de problematiek rond toeslagen is veel ouder en beperkt zich niet tot etnisch profilerende ambtenaren en blunderende bewindspersonen.
Welvaartsstaat
De welvaartsstaat is opgericht grofweg na de Tweede Wereldoorlog omdat landen er achter kwamen dat het efficiënter en humaner was om kwetsbare burgers door de overheid te laten beschermen in plaats van dit over te laten aan charitas, familie en kerk. Zie daar de introductie van de Ziektewet (1930), de Kinderbijslag (1941), de WW (1949), de AOW (1956), de Bijstand (1963) en de WAO (1966).
Uitdijen
Later kwamen daar andere toeslagen bij: De huurtoeslag (1970, toen huursubsidie geheten), de Wajong (1997), de kinderopvangtoeslag (2004) de zorgtoeslag (2005) en wie weet mis ik er nog een paar. Er is bijna geen onderdeel van het leven meer waar geen toeslag voor geldt. Nu kun je denken: mooi toch dat kwetsbare burgers beschermd worden? Ja en nee. Het systeem kent grote problemen.
Probleem 1: Uitvoering
Ten eerste kennen al die toeslagen verschillende grondslagen en eisen. Soms is er een vermogenstoets, soms is een toeslag inkomensafhankelijk of zijn er tegenprestaties aan de orde. Het gevolg is een complex en voor de burger nauwelijks te overzien bureaucratisch monster met tal van uitvoeringsorganisaties (UWV, Belastingdienst, gemeente, SVB, CAK, Zorgverzekeraars) die langs elkaar heen werken. Zo’n complex systeem is fraudegevoelig (wie herinnert zich de massale Bulgaarse fraude met kinderbijslag nog), zodat een imposante verzameling tandenborsteltellers moeten controleren of alles wel koosjer is. Het gevolg is dat de ongelukkige burger die per ongeluk een formulier verkeerd invult meteen een boete riskeert.
Probleem 2: Het is duur
Het spreekt voor zich dat de uitvoeringskosten van het bouwwerk in de papieren lopen. Niet alleen moeten al die controlerende ambtenaren betaald worden, maar er zijn ook indirecte kosten, bijvoorbeeld voor de burgers zelf, de rechtsbijstand, de schuldsanering of het justitiële apparaat .
Probleem 3: Werk loont niet
De ellende stopt niet bij de uitvoering. Als mensen gaan werken en daarmee meer gaan verdienen, vervallen of verminderen er allerlei toeslagen. Hierdoor wordt de prikkel om aan de slag te gaan verminderd, wat dodelijk is in een vergrijzende populatie en een krappe arbeidsmarkt.
Probleem 4: Vrijheid
Het laatste probleem is dat het toeslagenstelsel burgers onnodig beperkt in hun vrijheid. Voor een deel is het begrijpelijk dat toeslagen niet geassocieerd hoeven te worden met een vrijblijvend Luilekkerland, maar je kunt daarin ook doorschieten. En als de toeslagenaffaire iets duidelijk maakte is dat de maat op dat terrein inmiddels echt helemaal vol is.
Terug naar Steven van Weyenberg
Wat behelst het plan van dit Kamerlid? Hij wil de meeste toeslagen afschaffen, kinderopvang gratis maken, het minimumloon verhogen, de belasting op arbeid verlagen en op vervuiling, bedrijven en vermogen verhogen. Het paradepaardje van het plan is de ‘verzilverbare heffingskorting’: voor mensen met een hoog inkomen wordt die van de belasting afgetrokken en lage inkomens wordt die korting juist uitbetaald.
Gevolgen
Van Weyenberg heeft de rekenmeesters van het CPB aan het werk gezet. Uit de voor leken onleesbare notitie kan opgemaakt worden dat de plannen denivellerend zijn en goed voor de stap richting werk, al zijn er nog grote onzekerheden. Zoals gewoonlijk laat het CPB uitvoeringskosten en gedragseffecten voor het gemak weg onder het motto: als we het niet kunnen uitrekenen bestaat het niet. Als het om het CPB gaat is dit treurige motto vaker een doorn in het oog, maar bij dit plan is het wel heel zuur dat men niet met een kwalitatief hoofdstukje op de proppen komt.
Basisinkomen
De verzilverbare heffingskorting, waar doet me dat toch aan denken? Natuurlijk, het basisinkomen en wel in de slimmere variant van een negatieve inkomensbelasting. In de dommere variant krijgen miljonairs ook een basisinkomen waardoor het hele plan onbetaalbaar wordt of tot nieuwe rondpompmachines leidt. Maar een negatieve inkomstenbelasting is best een goed idee. Ook economie-hoogleraar Bas Jacobs pleitte er lang geleden al voor, en hij is toch dé expert op het gebied van belastingen. Van Weyenberg vermijdt zorgvuldig de term basisinkomen omdat dat als een rode lap op sommige politieke partijen werkt. En eerlijk is eerlijk, het plan heeft wel elementen van een basisinkomen, maar wijkt daar ook op onderdelen vanaf.
Ceci
Het schilderij van Magritte bevatte een metaboodschap. Dingen zijn niet wat ze lijken. Magritte vond het zijn taak om de realiteit in een ander kader te plaatsen. Kunst moet vragen oproepen. De plannen van Steven van Weyenberg roepen ook vragen op. Spelen met 100 miljard is ook spelen met vuur. Maar zonder kunst die befragt kabbelt het leven voort en eindigen we in lethargie. Zonder aanpassingen van het hemeltergende belastingstelsel, slibt de economie dicht. Daarom verdient dit Kamerlid lof voor het uitsteken van zijn nek. Weet u het beter? Mooi! Hak niet zijn nek af maar kom met een voorstel.
Marcel Canoy is is distinguished lecturer Erasmus School of Accounting and Assurance, en daarnaast onder meer adviseur van ACM.
Foto: Robert Lagendijk.